-Таванголгойн асуудлаар томоохон хэлэлцүүлэг өрнөлөө. Та хэлэлцүүлгийн үр дүн, ач холбогдлыг хэрхэн харж байна вэ?
-Хэлэлцүүлэг хийгээд, санал сонсчихоод хүний хэлснийг бодит байдлаар нь авч чадахгүй байх шиг байна. Үүнээс болж алдаа дутагдлууд гарч байна. Сүүлийн үед геополитикийн асуудал дээр манай улс их алдаж эхэллээ. Энэ их муу зүйл байгаа юм. Геополитик гэдэг зүгээр л хэдэн хүн яриад байх асуудал биш. Дэлхийн хэмжээнд төрийнхөө бодлогыг гаргаж, хөрш орнуудтай харилцах, олон улсын харилцаатайгаа асуудлыг холбож үзэхээс өөр арга алга. Жишээлбэл, сая МИАТ-ийн нэмэлт нислэгийг Солонгосчууд хүлээж авахгүй ээ гээд мэдэгдчихэж байна. Энэ юунаас болж байна вэ гэхээр нөгөө л Тавантолгойн асуудал шүү дээ. Бодлогогүй үйл ажиллагааны үйлийн лай ингэж ирдэг байхгүй юу.
Бид олон улсын төвшинд, НҮБ-ын хэмжээнд ч юм уу санал, тавиад эхлэхээр иймэрхүү асуудал заавал нөлөөлнө. Нөлөөлөхгүй байна гэж байдаггүй юм. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр, анх Тавантолгойг эзэмшихэд саналаа өгсөн 15 компани байгаа шүү дээ. Зарим нь хоорондоо нийлчихсэн, зарим нь нийлээгүй байгаа. Тэр компаниудыг бид бүгдийг нь аваад, төр засгийн хэмжээнд маш сайн боловсруулсан удирдамжийн хэмжээнд саналаа тавих ёстой юм.
Та нар тус бүрдээ нэг тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хий, энэ хөрөнгө оруулалтыг эзэмшиж, ажиллуулах консорциумыг хамтын хүчээр байгуулъя, хамтарсан консорциумын үйл ажиллагааг хамтарч удирдъя, ийм ийм нөхцлийг оруулж ир гэх хэрэгтэй. Тэгээд орж ирэх хөрөнгөөр төмөр замаа ингэж барья, кокс, химийнхээ үйлдвэрийг ингэж барья гээд календарьчилсан график гаргаад, хуваах ёстой юм. Жишээ нь манай төмөр замыг барихад гурван тэрбум ам.доллар хэрэгтэй гэж байна. Гэтэл 15 компани тус бүрдээ нэг нэг сая ам.доллартай ирсэн бол тэр мөнгө амархан бүрдчихнэ биз дээ. Энэ мэтчилэнгээр шийдэж болохоор байсан.
-Тэгэхээр Таванголгойн ашиглалт, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах үйл явц буруу явж байна гэж хэлэх гээд байна уу?
-Нэг сонин юм ярих юм. Одоохондоо ингээд хийчихье, дараа нь явцын дунд засч, янзлаад сайжруулаад, орлогоо олоод юмаа хийнэ гээд. Түүн шиг худлаа юм байхгүй. Энэ бол зүгээр ойр зуурын, өнөө маргаашаа бодсон хүний сэтгэлгээ болохоос биш нийгмээ томоор харсан хүний үг биш. Тэгэхээр төрийн бодлого гээч тийм өчүүхэн байж болохгүй гэж би бодож байгаа. Тийм учраас хамгийн түрүүнд Тавантолгойг эзэмшихтэй холбогдуулсан том эрдэмтэд судлаачдын баг хэрэгтэй юм болов уу. Сая эрдэмтдийн баг, бүтээн байгуулалтын баг энэ тэр гээд ярьж байна. Тэгэхээр энэ бүтээн байгуулалтын багийг Засгийн газрын дор хаяж Шадар сайдын хэмжээний эрх мэдэлтэй хүн удирдаж явуулах ёстой.
Бүх яамдаас асуудаг, үүрэг өгдөг, үйл ажиллагаанд нь хяналт тавьдаг тийм хүн энэ үйл ажиллагааг удирдах ёстой. Ийм байдлаар хийх боломж байна уу гэвэл байна. Ганцхан зохион байгуулах аргыг нь мэдэхгүй, эсвэл мэдсэн ч за яах юм гээд байна уу. Тэгэхээр энэ том бүтээн байгуулалтын ажилд ийм байдлаар хандаж, нурааж болохгүй. Ч.Содном гуай гадаадынхныг бишрэх хэрэггүй гэж байна. Тэглээ гээд хөрөнгө оруулалтаас зугтааж, хэтэрхий туйлширч болохгүй л дээ. Гэхдээ Ч.Содном гуай шиг төр улсаа олон жил удирдчихсан, сайн муу юмтайгаа хутгалдчихсан арга туршлагатай хүмүүсээ түшиглээд тэр том багуудыг байгуулах ёстой юм болов уу. Тэр багтаа хувийн компаниуд, бусад хүчүүдийг төвлөрүүлэх замаар үлдсэн ажлуудыг хийх ёстой.
Кластерийн систем гэж гарч ирсэн шүү дээ. Юу гэхээр эрдэмтэн, мэргэд, хүмүүс, хөрөнгө, техникийн боломжуудыг төвлөрүүлээд нэгдсэн үйл ажиллагаа руу хандуулдаг систем. Дэлхийн хөгжил ийшээ явж байгаа. Бид үүний хажуугаар мэдэхгүй царайлаад өнгөрч болохгүй. Өнөөдөр их дээд сургуулиудын эрдэмтэд, судлаачид бүгд тус тусдаа тэрүүхэндээ л ажиллаж байна шүү дээ. Тэгвэл бүгдээрээ ингэж тарамдаад байлгүйгээр бүгдээрээ хамтраад, хүчээ нэгтгээд улс орны хөгжилтэй холбоотой энэ ажлыг урагшлуулаасай гэж бодож байна. Тэгж чадвал Монгол Улсын хөгжлийн ирээдүй ойрхон харагдаж байна.
-Тавантолгойг хоёр хуваасныг хамгийн буруу алхам боллоо гэж хэлэх хүн олон байна. Та юу гэж бодож байна?
-Хамгийн буруу ажил. Шугам барьж байгаад хуваачихсан. Ийм тэнэг юм гэж байдаггүй юм. Социализм, захиргаадалтын үед ч ийм зүйл хийхгүй. Төрийн удирдах дээд байгууллагын хүн шугам барьж байгаад хоёр хуваагаад л баруун тал нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн тал нь операторууд гэж болдоггүй юм. Тэгэхээр орд газрыг бүтнээр нь ашиглана. 30 жилийн хугацаанд жилдээ 15 сая тонноор бодоод 450 сая тонн нүүрс ашиглана гээд Зүүн Цанхи дээр ТЭЗҮ гарсан, ашигтай, аягүй сайн болсон гээд л байна. Тэгвэл цаана нь яах юм, үлдсэнийг нь. Тэр уурхай чинь 300 метрээс цаашаа ил аргаар олборлох боломжгүй болчихно л доо. Тэр үед яах юм. Үлдсэн нүүрсээ хаях юм уу. Монгол баян баян гээд 30, 50 жилийн дараа тийм нүүрсээ хаях эрх байхгүй шүү дээ. Тэрнийг ашиглах хөрөнгийн хуримтлалыг өнөөдөр нэг тонн нүүрс ашиглахдаа бодолцож байх ёстой.
Энэ бүхнийг тооцсон ажил хиймээр байгаа юм. Тэгээд одоогийн энэ компаниуд чинь өөр өөрсдийнхөө өнөөдөр маргаашийнхаа юмыг бодоод байдаг юм уу, нэг тиймэрхүү тал ажиглагдаад байгаа. Цанхийн баруун хэсэгт тонн нүүрс ашиглахын тулд дөрвөн куб метр шороо хаяна. Зүүн хэсэгт нь тонн нүүрс ашиглахын тулд 5.93 метр шороо хаяна. Тэгэхээр их шороо хаясан нь үр ашиг багатай биз дээ. Үр ашиг багатайг нь Монголын ард түмэнд баахан хувьцааны тоо хэлээд өгчихсөн, 500, 1000 юу гэнэ вэ. Тэр тоондоо биш агуулгандаа байх ёстой.
-Зүүн Цанхийн нүүрсийг олборлоод, экспортолж эхэллээ. Гэхдээ хэтэрхий хямд үнээр урт хугацааны гэрээ хийлээ гэдэг шүүмжлэл өрнөж байгаа. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Одоо дөнгөж нүүрснийхээ дөрөвдүгээр давхарга руугаа орсон. Чанар муутай нүүрс гэж түрүүн Б.Энэбиш хэлнэ лээ, тэрэн шиг худлаа юм байхгүй. Дөрөвдүгээр давхарга гэдэг чинь жинхэнэ коксжих нүүрс нь. Тэр коксжих нүүрсний өгөршсөн хэсэг гэж байдаг. Тэрэн дээр нь сууж байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр нэг сая, хоёр сая тонн гаргахад тэр өгөршсөн хэсгийг гаргана. Өгөршсөн хэсэг бол хэзээ ч коксжих нүүрс болохгүй. Тэгэхээр эхний үед нь хараагаад, загнаад байж болохгүй. Хийж байгааг нь хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Үнэ нь бага байна гэж байгаа. Цаашдаа үнээ нэм, өнөөдөр үүгээрээ эхэл гэж зөвшөөрч болно. Энэ бол Засгийн газрын стратегийн бодлого биш, тактикийн асуудал. Тэгэхээр ийм тактикийн ажил хийж болно л доо.
Гэхдээ том хэмжээгээрээ сэтгэж, хөдлөөд бага юмаараа дунд нь хэрэгтэй зүйлээ олж байх ёстой. Ихийг хийхийн тулд багыг ажиллуул гэдэг шүү дээ. Үнэ их бага гэдгийн тухайд бол их бол сайн л даа. Тэгээд авах хүн байхгүй байвал яах юм. Хэчнээн ч их нүүрс гаргаад хэрэггүй шүү дээ. Ер нь бол өнөөдөр Ухаа худаг, "Энержи ресурс", орон нутгийн Тавантолгой, "Эрдэнэс МГЛ'' гээд гурвуул гурвуулаа өрсөлдөх нь. Нэгдүгээрт үнийг буулгана, хоёрдугаарт технологийн алдаатай нүүрс гаргана. Нэг нь чанар муутай нүүрс гаргаад хямд зарж байхад нөгөө нь тэр үнэд нь цохигдож, чанартай нүүрсээ чанаргүй нүүрсний үнээр борлуулах нөхцөл хүртэл бүрддэг. Тийм учраас зах зээлийн өрсөлдөөний үед ийм хандлагаар хандаж болохгүй. Үүнийг зөв хийх ёстой.
-Ер нь гадны компанийг оруулах ямар шаардлагатай юм бэ, Монголчууд өөрсдөө бүх юмыг хийж чадна гэж үзэх хүмүүс бас байна?
-Ч.Содном гуай зөв ярьж байгаа байхгүй юу. Операторын хийх ажил хэрэггүй. Оператор компани гээд 10 гаруй хүн байна лээ. Ухаа худаг дээр, Австралийн компани тэгээд ажиллаж байна. Гэтэл тэр уулын ажлын төлөвлөлт, хөтлөлт бүгдийг нь монгол ажилчид хийж байгаа байхгүй юу. Оператор гээд байгаа компани зөвхөн ерөнхийд нь ажлуудыг хараад л тэр нь зөв, энэ нь ийм байна, тэгвэл зүгээр юм гээд, зөвлөгөө өгөх хэмжээнд л байна лээ. Тэгэхээр энэ нүүрсэн дээр бол оператор компани залаад байх хэрэггүй. Манай захын уурхайн инженер үүнийг аваад явчихна.
Налайхад байсан ерөнхий инженер ч аваад явна. Шивээ-Овоогийн Басандорж гээд инженер байна. Багануурт ажиллаж байсан, одоо Шивээ-Овоод ажиллаж байна. Басандорж бол зүгээр инээж байгаад л энэ ажлыг хийчихнэ. Яаж авч явах вэ, хэдэн тонныг хаанаас авах вэ, уулын ажлын төлөвлөгөө гээд бүгдийг нь гаргаад хийчихэж чадна. Манай Эрдэнэтийн уул уурхайнх нь хүдэр дээр ажилладаг захын инженер Тавантолгойг чөлөөтэй аваад явчихна. Ийм нөхцөл бүрдчихээд байхад үгүйсгээд байдагт л манайхны хамгийн гол алдаа байна.
-Япон, Солонгосын талыг хассан нь буруу гэж олон эдийн засагчид хэлж байна, та юу гэж харж байгаа вэ?
-Мэдээж шүү дээ. Тэд өөрсдөө больё гэж хэлэх нөхцлийг тавьсан бол тэрний дараа юмаа ярих ёстой. Өөрсдөө оръё гээд байхад нь манай хэдэн инженерүүд ирж сууж байгаад тэднийг оруулахгүй ээ гэдэг бол тэнэгийн дээд л байхгүй юу. Тэгэхээр би түрүүн хэлсэн шүү дээ, МИАТ-ийн жишээн дээр. Улс хоорондын харилцаанд их эвгүй нөхцөл үүсгэж байгаа юм. Одоо Японы нөхөд бас ноот бичиг явуулсан гэсэн. Асуудлыг их л чанга тавьсан байх гэж би бодож байна. Би ямар Гадаад харилцааны яамны протокол хөтлөгч биш, яг таг мэдэхгүй л дээ. Гэхдээ асуудлыг үүнээс өөрөөр шийдэх боломжгүй болтол нь хатуу тавьсан биз. Яагаад гэвэл хүн өөрийнхөө улс орны үйлдвэрийн хувь заяаны талаар ярьж байна шүү дээ. Тэгэхээр олон улсын харилцааны асуудлыг ингэж хаяж болохгүй.
-Та ерөнхийдөө бүх ажлыг Монголчууд өөрсдөө хийж чадна гэж байна. Тэгвэл үйлдвэрийг хэн барих юм бэ, кокс, химийн үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй. Тэнд гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй шүү дээ?
-Боловсруулах үйлдвэрийг барья гээд түрүүчээсээ төслөө хийчихээд бариад явж байна. Би ингээд үйлдвэр барья, хамтаръя, та нар яах гэж байна вэ гээд төслөө барьчихаад явж байна. Тоног төхөөрөмжөө авчирчихаж байна. Гаргах бүтээгдэхүүнийхээ стандартыг, үнийг ярьж байна. Тэгээд та нар дэмжээд өгөөч гэж байна шүү дээ. Гэтэл манайхан болохоор заавал гадны хүнээс зөвлөгөө аваад, гадны банкнаас зээл аваад, урьдчилгаа төлбөр болгоод л байдаг.
No comments:
Post a Comment