Ө.Энхтүвшин: Иргэдэд 1072 хувьцаа олгоно

УИХ дахь МАН-ын бүлэг Тавантолгойн ордыг ашиглах тухай УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг авч хэлэлцээд “Иргэдийн 536 ширхэг хувьцаан дээр нэмж 536 ширхэг хувьцааг олгох нь зөв” гэж өмнөх гаргасан шийдвэрээ баталгаажуулжээ. Гэхдээ бас үндэсний аж ахуйн нэгжүүдээ хоосон хоцроож болохгүй гэж үзсэн бололтой “Эрдэнэс тавантолгой”-н хувьцааны тодорхой хувийг компаниудад худалдах боломжийг олгох ёстой гэжээ. Бүлгийн дарга Ө.Энхтүвшин энэ тухай “Засгийн газар холбогдох журам, дүрмээ гаргана. Энэ нь МАН-ын сонгуулийн амлалт болох 1.5 сая төгрөгтэй шууд холбоотой. Эхний ээлжинд ард иргэдийн гар дээр 500 мянган төгрөгийг олгоод дуусч байгаа.  Үлдэж байгаа нэг сая төгрөгийг олгохдоо олон хувилбар гаргаж ирсэн. Одоо иргэн бүртээ олгох 1072 хувьцаан дээр сонголт хийлгэнэ.  Иргэдээс нэг сая төгрөгөө бэлнээр нь авах уу, 1072 ширхэг хувьцаагаа авах уу гэдэг сонголт хийлгэнэ.  2012 оны улсын төсөвт  55-аас дээш насны эмэгтэй, 60-аас дээш насны эрэгтэйчүүд,  мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй 108 мянган орчим иргэн тус  бүрт нэг сая төгрөг олгох мөнгө нь туссан. Үлдэж байгаа иргэддээ мөнгийг нь хэрхэн олгох нь тусаагүй. Гэхдээ үндэсний компаниуддаа нэрлэсэн үнээр нь хувьцаагаа худалдахаар мөнгө ороод ирнэ. Тэгэхээр хувьцааны оронд нэг сая төгрөгөө авах сонголт хийсэн иргэддээ мөнгийг нь олгоно. Тиймээс УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар болж байна” гэсэн юм.

Бүлгээр хэлэлцсэн хоёр дахь асуудал нь Орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөл юм байна. УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан нар энэхүү төслөө Засгийн газарт өргөн барьжээ. Засгийн газар төсөлд саналаа шуурхай өгвөл хэлэлцээд явах боломжтой. Хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа хуулиараа ирэх зургадугаар сард УИХ-ын болон Орон нутгийн  сонгууль зэрэг зохион байгуулагдана. Мөн УИХ-ын сонгууль энэ удаад шинэ хуулиар явна.  Тухайлбал, сонгогчдоос санал  авах хугацаа нь 08.00-20.00 цагт хүртэл.  Орон нутгийн санал авах ажиллагаа харин 22.00 цагт хаагдана. УИХ-ын сонгуулийн дүнг бүртгэхдээ автомат системээр, орон нутгийнхыг гараар  тоолохоор байгаа гээд зөрүүтэй ажиллагаанууд нэлээд бий тул энэ бүхнийг цэгцлэх шаардлагатай гэж бүлэг үзсэн юм байна. 

Бүлгийн дарга Ө.Энхтүвшин сэтгүүлчдийн асуултад дараах хариулт өгсөн юм.

-Танай бүлэг УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгуулийг зэрэг явуулах боломжтой гэж үзэж байгаа юу. Эсвэл өөр байр суурьтай байна уу?

-УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгуулийг нэг өдөр явуулах асуудлыг өнөөдөр хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа хуулинд тусгасан байгаа. Түүнээс бус аль нэг намын байр суурь биш юм. Олон нийтийн зүгээс  хоёр сонгуулийг нэг өдөр явуулах нь бэрхшээлтэй байна, тиймээс салгах нь зүйтэй гэсэн санал гарсан.  Үүнийг УИХ дээр ярилцана.

-Нэг сая төгрөгийг 1072 ширхэг хувьцаатай дүйцүүлэн аль нэг сонголтоо хийхээр болж байна уу?

-Иргэдээр сонголт хийлгэхийн тулд саналыг нь асууна. Зарим хүмүүс нэг сая төгрөгөө авах хүсэлтэй байж болно шүү дээ.

-Нэг сая төгрөг, хувьцаа хоёр чинь тус тусдаа асуудал юм биш үү?

-Нэг зүйлийг  л хоёр талаас нь яриад байгаа юм.

-Оюутнуудын тухайд яах вэ. Тэд сургалтын төлбөр хэлбэрээр мөнгөө авчихсан. Хувьцаа ногдох уу?
-170 мянга гаруй  оюутнуудын тухайд ийм асуудал байгаа. Тэд сургалтын төлбөр хэлбэрээр мөнгөө авчихсан.   Үүнийг Засгийн газар журам, дүрмээрээ шийднэ.

-Өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд цагаан сарын өмнө нэг сая төгрөгийг нь олгох уу?

-Энэ хүмүүсийн мөнгө төсөвт туссан. Төрийн санд мөнгө нь ороод ирвэл өгөх талаас нь ажиллана.

-Хувьцааны нэрлэсэн үнийг тогтоосон уу?

-УИХ дээр хувьцааны нэрлэсэн үнийг тогтоогоогүй байна. Урьдчилсан байдлаар  олон улсын санхүүгийн байгууллагууд “Тавантолгой”-д ямар хэмжээний үнэ өгснөөс нь шалтгалаан, нэг хувьцаа нь 1000  орчим төгрөг байх боловуу гэсэн яриа гарсан байна лээ. Үүнийг одоогоор тогтоогоогүй байгаа. Гэхдээ нэрлэсэн үнэ гарч таарна.

-Дэд сайдын асуудлыг хэзээ хэлэлцэх бол?

-Энэ бол Засгийн газрын мэдлийн асуудал. Дэд сайд нараа оруулаад ирвэл  хэлэлцээд явна

“Тавантолгой” хатсан толгой болох уу?

Монгол улсын хамгийн олон жип машинтай сумаар Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сум тодорсон гэдэг. Энэ суманд 200 гаруй айл Ланд хөлөглөдөг байна. Гэхдээ ямар ч үнэтэй машин, тансаг орон байр байгаад уух усгүй бол амьдрал хэрхэн үргэлжлэх билээ. Байгалийн асар их баялаг говьчуудад заяагдсан ч амьдрал тэтгэгч ус эрдэнэ ховор оногджээ. Угаас ховор хомс заяасан тэр ус уул уурхайд зарцуулагдах болсон нь говийнхны сэтгэлийг ихээр зовоож байна. Өнгөрсөн долоо хоногт Ерөнхийлөгчийг Ханбогд, Цогтцэций сумын иргэдтэй уулзах үеэр усны асуудал хамгийн ихээр хөндөгдөж байсан юм.

“Балгасын улаан нуур”- газар доорх Туул

Тавантолгой, Оюутолгойн ордуудыг түшиглэн уулын олборлох, баяжуулах үйлдвэр, цахилгаан, дулааны станц зэрэг усны хэрэглээ өндөртэй үйлдвэрүүд баригдах нь нэгэнт тодорхой болоод байгаа. Эдгээр ордын усны хэрэгцээг газрын гүний усаар хангана гэсэн төлөвлөгөө бий. Оюутолгой ордын хувьд “Гүний хоолой”-гоос ус татахаар болсон бол Эрдэнэс Тавантолгойн ордын усны хэрэгцээг “Балгасын улаан нуур”-ын усны орд газраас хангахаар болоод байгаа. Усны хайгуул судалгааг нарийн хийх шаардлагатайг усны мэргэжилтэн бүр хэлдэг ч өнөөдрийн байдлаар ямар нэгэн тоймтой шинэ судалгаа хийгээгүй л байна.

Балгасын улаан нуурын газрын доорх усны ордын гидрогеологийн урьдчилсан хайгуулыг 1984 онд, нарийвчилсан хайгуулыг 1987 онд дуусгажээ. Судалгааны үр дүнд энэхүү ордын усны нөөцийг 465л/секунд буюу 40176м3/хоног гэж тогтоожээ. Харин 2007-2008 онд “Шандын булаг” компани Балгасын улаан нуурын газрын доорх усны орд дээр бага зэргийн нэмэлт судалгаа хийгээд газрын доорх усны нөөцийг нэлээд хэмжээгээр багасган тооцоолсон. Тодруулбал 465л/секунд нөөцийг 150л/секунд болтол бууруулж тооцоолсон байгаа юм. Магадгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөгөөр усны нөөц багассан ч байж мэднэ. Ямартаа ч Балгасын улаан нуурыг дахин сайтар судлах шаардагатай болж байгааг энэ жишээнээн харж болохоор байна. “Балгасын улаан нуур”-ын гайхамшигт чанар нь говийн бүсэд ховор тохиолддог эрдэс багатай цэвэр тунгалаг байдал юм. “Балгасын улаан нуурын орд нэлээд залуу буюу дөрөвдөгчийн галавын хурдаст хуримтлагдсан, идэвхтэй солилцоо сайтай цэнгэг уст орд юм. Ийм цэнгэг усыг зөвхөн нүүрс угаахад ашиглачихвал даанч харамсалтай” гэж усны газрын мэргэжилтэн М.Чойсүрэн хэлж байна. Үнэхээр ундны усны зориулалтаар хэрэглэхээр тийм цэнгэг усаар зэс, нүүрс угаагаад барчихсан хойноо бид ус ус гэж мянга гаслаад ч энэ нуур эргэж нөхөгдөхгүй. Зөвхөн хүн, малынхаа ундны усны хэрэгцээнд ашиглавал зөв хэрэглээ болохсон. Өмнөговьчууд “Балгасын улаан нуур”-ыг уул уурхайд ашиглуулахгүй байх шийдвэр гаргахыг хүссэн өргөх бичгийг Засгийн газарт хүргүүлж байсан удаатай. Тухайн үедээ бага зэрэг шуугиад гэрэл цахилгааны асуудалдаа дарагдаж бүдгэрсэн энэ асуудал тэр чигтээ бүү замхраасай гэж хүсье.

Гадаргаас ус дамжуулах боломж бий

Манай орон усны нийт хэрэгцээнийхээ 90 гаруй хувийг газрын гүнээс аваад, ердөө хэдхэн хувийг гадаргаас хангаж байна. Гэтэл дэлхийд гадаргын усаар ихэнх хэрэгцээгээ хангаад, газрын доорх усаа нөөцлөн хадгалдаг. Учир нь газрын гүний ус эргэж нөхөгдөхдөө олон зуун жилийг зарцуулдаг. Манай говийн бүс шиг хур тунадас багатай нутагт бол гүний ус эргэж огт  нөхөгдөхгүй гээд хэлчихэд үнэнээс нэг их хол зөрөхгүй. Ийм үнэтэй баялгийг бид өнөөдрөө бодоод гамгүй ашиглаж байгаа нь үр хүүхдээсээ амьдралыг нь булааж байгаагаас өөрцгүй юм. Тиймээс газрын гүний ус ашигладгаа “хазаарлаж” усны өөр эх үүсвэр хайх цаг нэгэнт иржээ.

Усны нөөц нь жигд бус тархсан манайх шиг орон байгаль эхийн хуваарилалтыг хүний гараар тэнцвэржүүлэх хэрэгтэй болж байна. Манай орны гадаргын усны дийлэнх хэсэг нь хил давж оддог учир энэ усныхаа тодорхой хэсгийг нутагтаа торгоох нь зүй. Монгол орны хойд хэсгийн голуудад урсацын тохируулга хийх замаар усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, усны хэрэгцээ өндөр байгаа говийн бүс рүү хүргэх боломж бий. Үүний нэг жишээ нь “Орхон-Говь” төсөл юм. Орхон голын урсацад тохируулга хийхийн ач холбогдлыг дурдвал, усны нөөц хүчийг ашиглан эрчим хүч гарган авахаас гадна урсацын зарим хэсгийг говь, тал хээрийн хуурай бүсэд шилжүүлэн ашиглаж болно. Ингэж говийн бүс рүү ус татахын гол утга учир нь голын сав газрын эко систем, усны орчинд ямар нэг хохирол учруулахгүйгээр авч ашиглаж болох усны хамгийн зохистой хэмжээг тодорхойлох, авч буй усаа хамгийн үр ашигтай, иж бүрэн ашиглахад оршино. Мөн гантай жил тохиож усаар гачигдсан үед голоо тэжээж байнгын тогтмол урсгалтай байлгах нь чухал ач холбогдолтой ажээ. Манайд гадаргын усыг алсын зайд дамжуулах туршлага байдаггүй учир иргэдийн дунд буруу ойлголт байдаг. Голын голдрилыг өөрчлөөд шууд л урсгачих юм шиг санадаг. Үнэндээ Орхон, Хэрлэн голоос усыг татахгүй. Харин үерлэсэн жилд нь усан сан бэлдээд хадгалах юм. Тийнхүү хуримтлуулсан усан сангаас хэрэгцээгээ хангаад, хадгалаад байж болох аж.

Орхон голын ус уул уурхайгаас болж ширгэж үгүй болж байхад усыг нь хуримтлуулна хадгална гэж юу яриад байна гэж та гайхаж магадгүй. Орхон гол ганц цэг биш. Олон зуун километр газар үргэлжилнэ. Харин ч усан сан барьж, үертэй жилд усыг нь хуримтлуулснаар ширгэж хатсан хэсгүүдээ тэжээх боломжтой болох юм.

Дэлхийд гадаргын усыг хуримтлуулж, дамжуулах төсөл олон байдаг. Жишээ нь, Австрали улсын “Калгуурли” гадаргын усыг алсын зайд дамжуулах төсөл байна. Австрали улсын баруун хэсэг нь усаар дутагдалтай ангамал бүс нутаг. Калгуурли бол Австралийн аж үйлдвэрийн зүрх хот юм. Тиймээс Калгуурли руу яндан хоолойгоор ус татах, тухайн үедээ мөрөөдөл гэмээр ажлыг анх инженер Коннор хийхээр зоригложээ. Энэ ажил тухайн үедээ хэний ч санаанд оромгүй байсан боловч хэзээ нэгэн цагт зайлшгүй хийгдэх ёстой байсан нь үнэн. 1903 онд Пертээс Калгуурлийн зүүн хэсэгт ус шахах анхны ажил буюу 600 км урт Коолгардын усан хангамжийн барилга баригдсан үеэс эхэлжээ. Коннорын төсөлд Мундарин Вейрийн элбэг уснаас 22700м3 ус шахах чадалтай 8 насос станцаар 355 метр өндөрт өргөж, 600 километрийн тэртээх хуурай, алтны ордтой нутаг руу ус хүргэх төлөвлөгөө тусгагдсан байв. Энэ төсөл нь 20 дугаар зууны томоохон бүтээн байгуулалтын нэг болж чадсан төдийгүй түүнтэй төстэй олон объектыг үргэлжлүүлэн барих ажлын эхлэл болсон байна. Дэлхийн улс орнуудын гадаргын ус дамжуулах төслөөс санаа авч говийн хэрэгцээгээ хангаж чадвал Эрдэнийн “толгой”-нуудаа  “цангасан толгой” болгож үлдээхгүй байх боломж бидэнд байна.  

Тавантолгой гацаанаас гардаг нь өнгөрөв

Тавантолгойн ордыг Засгийн газар оноос өмнө эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар зүтгэж байсан ч хараахан амжилгүйгээр сонгуулийн жилтэй золголоо. Сонгуулийн жилд намууд улстөржөөд эхлэв.

АН хамтарсан засгаас гарч, улс төрийн нөхцөл байдал эргэлзээтэй болж байна. Энэ дунд мөнөөх Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай асуудал "домог" болж хувирах нь. Ядаж байхад оны өмнө баруун цанхийн тендерийг буцаачихсан, бүх ажил эхнээсээ эхэлсэн шүү дээ, орос ах нарын "буянаар". Уг нь Засгийн газраас Тавантолгойн ордын баруун цанхид БНХАУ-ын "Шинхуа Энержи", АНУ-ын "Пибоди Энержи", "Оросын төмөр зам" ХНН болон Монголын хамтарсан консорциумыг шалгаруулаад байсан.

Энэ хүрээнд цанхийн баруун хэсэгт БНХАУ 40 хувь, АНУ 28, Орос болон Монголын хамтарсан консорциум тус бүр 18 хувийг эзэмшихээр байсан. Гэвч оросууд өөрийн эзэмших 18 хувиа ихэсгэхийг шаардсанаар овоо урагшилж байсан тендерийн шалгаруулалт гацсан. Түүнчлэн Оросын тал Тавантолгойн ордод шинээр тавигдах төмөр замын эрхийг Монгол Оросын хамтарсан "Улаанбаатар төмөр зам" хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгт шилжүүлэх хүсэлт гаргасан гэх мэдээлэл ч гарсан билээ.

"Улаанбаатар төмөр зам" хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгт Оросын тал 50 хувийг эзэмшдэг. Дээрээс нь Тавантолгойн ордод шинээр тавигдах зам дээр ноёрхлоо тогтоох гэж оролдсон бололтой юм. Үүнийг мэдээж, Засгийн газар хүсэхгүй шүү дээ. Оны өмнөхөн Монголын талын эзэмших 18 хувийг багасгаж, оросуудад өгөх тухай асуудал яригдаж байсан. Гэхдээ шийдвэрлэгдэж амжилгүйгээр шинэ онтой золгож, бүр хамтарсан засаг тарчихлаа. Асуудал тэртэй тэргүй "бантан" болж ядаж байхад засаг тарснаар Тавантолгойтой холбоотой бүх ажил цоо шинээр эхэлж байна.

Энэ тохиолдолд хоёр жилийн турш шийдэж чадаагүй байсан хар алтны их үүцийн асуудлыг сонгуулиас өмнө шийднэ гэдэг тун хэцүү байх нь тодорхой. Ядаж байхад зүүн цанхид оператор компани шалгаруулах ажил хүртэл сураг ч алга. Уг нь баруун цанхийг бодвол арай л асуудал багатай баймаар. Аль эрт л олборлогч компаниудыг урьдчилсан байдлаар шалгаруулсан тухай мэдээлэл гарсан шүү дээ. Зүүн цанхиа ч болов эцэслэчихэн бол одоо баруун цанхи гээд сууж баймаар. Харамсалтай нь Тавантолгойн нүүрсийг олборлох компани, тээвэрлэх, төмөр зам, баруун зүүн цанхид ажиллах компани, стратегийн хөрөнгө оруулагч гээд бүх зүйл тодорхойгүй байна.

Сонгуулийн жил эхэлсэн. Хоёр нам аль аль нь улстөржиж эхэлнэ гэсэн үг. Ялангуяа Монголын ард түмний ирээдүйтэй холбоотой Тавантолгой мэтийн чухал асуудал улстөржилтийг тойрч гарахгүй л болов уу. Дотоодын улс төрийн нөлөөнөөс гадна гадаадын сонирхогч талуудын дарамт, шахалт гээд тоочоод байвал зовлон их байна.

Ядаж л ажлын хэсэг нь шинэчлэгдэн байгуулагдах нь. Ажлын хэсгийг ахалж байсан Тэргүүн шадар сайд тэргүүтэй АН-ын сайд нар ажлаа өгчихсөн. Тэргүүн шадар сайд асан Н.Алтанхуягаас гадна Сангийн сайд асан С.Баярцогт, БОАЖ-ын сайд Л.Гансүх нар Тавантолгойн асуудлыг хариуцаж байсан билээ. Тавантолгойн асуудлыг хариуцах Засгийн газрын ажлын хэсэг таван гишүүнтэй, гурав нь АН-ынхан байв.

Өөрөөр хэлбэл, ажлын хэсгийн гишүүдийн талаас илүү хувь нь шинээр томилогдох нь. Шинээр томилогдсон сайд нар өмнөх ажилтайгаа танилцана, уулзаж ярилцана, худалдана гээд ажил ихтэй. Шинээр томилогдох МАН-ын сайд нарын тухайд Тэргүүн шадар сайдад У.Хүрэлсүх, Сангийн сайд Д.Хаянхярваа, БОАЖ-ын сайдад Гадаад харилцааны яамны ТНБД асан Д.Цогтбаатар нар яригдаж байгаа. Ямар ч байсан тэднийг томилсны дараа Тавантолгойн асуудал яригдаж эхлэх биз ээ.

Гэтэл Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Тэргүүн шадар сайд тэргүүтэй зарим сайд нарыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдлээ. Дээрээс нь МАН-ын сайд нарыг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрнө гэж байсан АН-ынхан Ерөнхийлөгчийн санааг дэмжихээ илэрхийлсэн. Байдал эвгүйтвэл шинэ Засгийн газар бүрэлдэн тогтох гэж ихээхэн хугацаа алдах нь бололтой.

Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад Тавантолгойн асуудлыг эцэслэх гээд УИХ-д оруулаад
ирлээ гэж бодъё. Сонгууль дөхөж байхад МАН-ынханд Тавантолгойг тавиад туучих сонирхол АН-ынханд мэдээж байхгүй шүү дээ. Тэд сөрөг хүчнийхээ үүргийг биелүүлж байгаа нэрээр бүх асуудлыг гацааж таарна. Тэгж байтал сонгууль болно. Сонгуулийн ажил албан ёсоор эхэлчихвэл Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд бүрэн оруулах ажил "баяртай" болж таарна шүү дээ. Хамгийн гол нь энэ бүхэн зөвхөн Тавантолгой, эсвэл монголчуудын хувийн асуудал биш. Дэлхийн анхаарлын төвд байгаа.  

Монголчууд хоёр дахь томоохон ордоо хэрхэн оновчтойгоор эдийн засгийн эргэлтэд оруулах вэ гэдгийг дэлхий дахин нүд цавчилгүй харж байгаа. Харин монголчууд гурван жилийн турш хийж чадалгүйгээр сонгуультайгаа золголоо. Сонгуулийн дараа Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ хэлцэл хийх, баруун, зүүн цанхи олон улсын сонирхлыг тэнцвэржүүлэх гээд бүх ажил дахиад л шинээр эхэлнэ. Юутай ч Тавантолгой гацаанд орсон. Гацаанаас гардаг нь өнгөрөв бололтой.

Тавантолгой ба улсын төсөв

Зүүн Цанхи ажиллаад эхэлсэн гэлээ ч Баруун Цанхийн хэлэлцээг алгуурлах аргагүй нөхцөл Тавантолгойд бий боллоо. Үүнд зөвхөн Засгийн газар төдийгүй УИХ ч анхаарал хандуулах учиртай.

Баруун Цанхигүйгээр Тавантолгойд том зураг зурах боломжгүй юм. Тавантолгойн бүсэд төлөвлөсөн дэд бүтэц Баруун Цанхийн хэлэлцээг хүлээн будилж эхлээд байна. Цахилгаан станц, төмөр зам, аж үйлдвэрийн парк, усны хэрэглээ, хот суурингийн бүтээн байгуулалт гээд Тавантолгойн төлөвлөлтөд Баруун Цанхийн хэлэлцээний дүн шууд хамааралтай. Баруун Цанхи яг одоо өмнийн говийн төдийгүй Монгол Улсын хөгжлийн гол зангилаа болон дуншиж байгаа юм.

Мөн 2012 оны төсөвч Баруун Цанхигүйгээр тун ч ойлгомжгүй цаас болон хувирна. Тэнд мөн л гол зангилаа эх үүсвэр, ард нийтээрээ хүлээж байгаа хувьцаа хүртэл булаатай байна. Иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан хэн ч бай "Эрдэнэс Тавантолгой" компанийн 536 ширхэг хувьцааг өөрийн болгох боломжтой. Овоо үнэд хүрэх хувьцааны сургаар манайхан бүгд л саятан болсон мэт хөөрцөглөн ирээдүйд олох ашгаа хэдийнэ төлөвлөсөн.

Хөрөнгийн зах зээлд өөрийн гэсэн байр суурь олж авах талаар иргэдэд жилийн өмнөөс анхааруулж байсан. Мөн хувьцааны нэг бүрийн нэрлэсэн үнэ сая төгрөгөөс давах тухай ярьж байсан. Гэхдээ урьдчилан хүчээр тооцсон эл хувьцааг уг нь одоо л арилжиж эхлэх тухай албаны хүмүүсийн яриа жилийн өмнө хэвлэл мэдээллээр хөвөрсөөр байсан.

Гэтэл Тавантолгойн баруун Цанхид хөрөнгө оруулагч нь тодроогүй байхад хувьцаа арилжих тухай төлөвлөх нь сөрөг үр дагавартай. 55 наснаас дээш өндөр настан, 0-5 настай хүүхдүүдэд Цагаан сараас өмнө Тавантолгойн хувьцааг мөнгөжүүлж, сая төгрөг тараах нь ээ. Мөн дөрөвдүгээр сарын 1-ний дотор 55 нас хүртэл өндөр настанд, түүнээс доош насныханд сонгуулийн өмнө сая төгрөгөө мөнгөжүүлж авч болох тухай УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг хэлж байсан.

Энэ яриа олны дунд ч тарсанч биеллээ олох эсэх нь бүрхэг байна. Жил хүлээсэн хүмүүс Цагаан cap болтол, дараа нь сонгууль хүлээх нь ээ.

-Тавантолгойгоос татах төмөр зам энэ онд эхлэх үү?
-Өнгөрсөн онд төрийн түшээдийг хоёр гурав талцуулан маргаан үүсгэн байж шийдвэрлэсэн нэг асуудал нь Тавантолгойгоос татах шинэ төмөр зам. Төмөр замыг өргөн царигаар тавих болсноор асуудал нэг талдаа багтсан. 2011 оны хоёрдугаар хагаст эхлэх байсан төмөр замаар зөвхөн нүүрс тээвэрлэх бус монголчуудад худалдааны шинэ зам нээгдэх байв.

Гэтэл шинэ сайдууд томилох, бензин шатахууны үнийн өсөлт зэрэг нийгмийг бужигнуулсан дуулиан дор он дамнасан төмөр зам саатав бололтой. Энэ онд төмөр зам тавихад төсвийн ихэнх мөнгийг төсөвлөсөн ч шинэ замын ажилд санаа тавьж буй хэн ч алга. Өнгөрсөн онд замаа эхлүүлье гэж ЗТБХБ-ын сайд X.Баттулга санаачлага гаргасан ч "Чиний зам тавьдаг гэж юу байдаг юм" гэж ХЗДХ-ийн сайд Ц.Нямдорж хэлснийг АН -ын хуралд тэрээр хэлж байсан. Одоо томилогдох сайд хэр хурдан замаа эхлүүлэхийг харах л үлдлээ. Монголыг Европ, Зүүн өмнөд Азитай холбох замын асуудал их хүлээлтийг бий болгосон.

Энэ онд хэрхэх нь тодорхойгүй. Зам дагаж хөгжил ирнэ гэдэг. Замаа тавиагүй байж Ази, Европ хилийн чанадад нүүрсээ экспортлох тухай яриад байгааг юу гэж ойлгох вэ. Солонгос улс хөгжлийн гараагаа бүх нутгийнхаа тосгон, жалга, дов хүртэл зам тавьснаас эхэлсэн түүхтэй гэдэг. Гэтэл Монгол Улсын хөгжлийн амин чухал асуудал шийдвэрлэгдэхдээ эхнээсээ биш араасаа яваад байгаа нь эдийн засагчид, иргэний нийгмийнхэн шүүмжлээд байгаа билээ.

МАСА ИГАТА: ТАВАНТОЛГОЙН IPO-Г ЯАРЧ ХИЙВЭЛ 3-4 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРЫН АЛДАГДАЛД ХҮРЧ МЭДНЭ

“Frontier Securities” компанийн гүйцэт гэх захирал Маса Игататай ярилцлаа. Тэрбээр Азийн үнэт цаасны зах зээлд 30 гаруй жил ажиллаж байгаа бөгөөд өдгөө Монголд хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр ажиллаж буй юм.

-Хөрөнгийн зах зээлд өрнөж буй хамгийн халуун үйл явдлаас ярилц лагаа эхэлье. “Эрдэнэс Тавантолгой”-н IPO-г Лон дон, Хонконг, Монголын хөрөнгийн биржид зэрэг гаргана гэж ярьж байсан ч эцсийн дүндээ хоёрыг сонгохоос өөр аргагүйд хүрсэн тухай гаднын хэвлэлүүд бичиж байна. Бас тавдугаар сар хүртэл хугацаагаа хойшлуулна гэх мэдээлэл ч бий. Тавантолгойн IPO-г гаргахаар яарч байгаа нь хэр оновчтой вэ?

-Удахгүй сонгууль болох учраас Засгийн эрх барьж буй намуудад богино хугацаанд их хэм жээний мөнгө олох хэрэгцээ бай гаа нь то дорхой. Гэхдээ энэ нь том төсөл учраас сонгуулиас өмнө IPO хийх нь тооцолж буйгаас бага ашиг авчрах эрсдэлтэй гэж харж байна.

-Бага гэдгээ тодруулахг үй юү?

-Тавантолгойн төсөл одоогоор түүхий байна. Өнгөрсөн жил Цанхийн зүүн хэсгээс анхны сая тонн нүүрсээ гаргалаа. Бүх юм эхлэлийн шатандаа явж байна. Байнгын гэрээт олборлогчтой болоод, жил бүр 3-4 сая тонн нүүрс олборлож, цаашид энэ хэмжээгээ өсгөөд явбал хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлнэ. Мөн дэд бүтцээ хэрхэн шийдэх нь тодорхойгүй байгаа нь эргэлзээ төрүүлж эхэллээ. Одоо болтол нүүрсээ машинаар зөөж буй нь ордын үнэ цэнийг бууруулж байгаа нь нууц биш. Цанхийн баруун хэсэгт юу болох нь тодорхойгүй, ойлгомжгүй. Яахав, нэг л компани удирдаж байгаа учраас Цанхийн зүүн хэсгийг “барьцаалаад” IPO хийж болох байх. Тодорхойг үй асуудлуудаа ойлгомжтой болговол хөрөнгө оруулалт, ордын ерөнхий үнэлгээг бууруулахгүй байж болно.

-Хэрэв Тавантолгойн IPO-г сонгуулиас урьтаж хийвэл бид хэдий хэмжээний мөнгө алдах вэ. Энэ талаар тооцоо хийж үзсэн үү?

-Улс төрийн шалтгаанаар IPO-г яарч хийвэл Цанхийн зүүн хэсгийн нийт үнэлгээ ойролцоогоор 5-6 тэрбум ам.долларт л хүрэх болов уу. Харин нэг жил хүлээвэл ордын үнэлгээ 9-10 тэрбум ам.долларт хүрэх боломж бий. Гэхдээ ийм хэмжээнд хүргэхийн тулд шийдэх ёстой цөөнгүй асуудал бий. Нэгдүгээрт, компанийн засаглалыг сайжруулах хэрэгтэй. Хараат бус ТУЗ-ийн гишүүд нь олон улсын зах зээлийг сайн мэддэг, нэр хүндтэй хүмүүс байх нь чухал. Хоёрдугаарт, нүүрс угаах үйлдвэрийг түргэвчлэх нь зүйтэй гэж харж байгаа. Нүүрсээ түүхийгээр нь гаргаад байвал зардлаа нөхөх хэмжээнд, тун бага ашиг олно. Харин нүүрсээ баяжуулаад, угааж гаргавал их хэмжээний цэвэр ашиг орж ирэх боломжтой.

-Таныхаар бол Тавантолгойн IPO-г ирэх жил гаргасан дээр гэсэн үг үү?

-Тийм. Тавантолгойн ордын нийт үнэлгээ 5-6 тэрбум ам.доллар гэж тооцоход 30 хувийг хөрөнгийн биржид арилжаад 1.5-1.8 тэрбум ам.долларын ашиг олно. Харин ирэх жил гаргаад, ордын үнэлгээ 9-10 тэрбум ам.долларт хүрвэл 30 хувийг хөрөнгийн биржид арилжиж 2.7-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгох боломжтой. Засгийн газарт бэлэн мөнгө, хувьцаа тараахад 1.2 тэрбум ам.долларын санхүүжилт хэрэгтэй байгаа. Эхний хувилбараар дээрх мөнгийг хялбар олох ч унац багатай. Харин хоёр дахь хувилбараар бол 1.5 тэрбум ам.доллар илүү олох боломж байна.

-Тавантолгойн IPO-г гурван хөрөнгийн биржид зэрэг гаргах тухай ярьж байсан. Одоо бол хоёр биржийг сонгох хувилбар яригдаж эхэллээ. Гурван хөрөнгийн биржид IPO зэрэг гаргахад бид туршлагаг үйтэж магадгүй гэх болгоомжлолыг та юу гэж бодож байна вэ?

-Монгол Улс байршлын хувьд Азийн зах зээлээс хөрөнгө босгох нь илүү ирээдүйтэй гэж харж байна. БНХАУ, БНСУ, Япон, Хонконг, Сингапур зэрэг улс Монголын зах зээлийг илүү сайн мэднэ. Хүлээн авагч, худалдан авагч нь энд л бий. Энэ утгаараа Хонконгийн хөрөнгийн биржид давуу тал их байгаа юм. Гэтэл одоо Хонконгийн биржид гаргах техникийн болоод бичиг баримтын ажлууд хангагдахгүй нь тодорхой болсон учраас Лондонгийн бирж илүү амар болчихлоо. Лондон бол дэлхийн санхүүгийн төв мөн үү гэвэл мөн. Гэвч өдгөө Европ тивийн санхүүгийн зах зээл тогтворгүй, эмзэг байгаа нь Монгол Улсын хувьд эрсдэл учруулж магадгүй.

-Ер нь Азиа түшсэн нь илүү найдвартай гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Монголын Засгийн газар ч үүнийг ойлгож байгаа байх. Гэхдээ тэд шийдвэрээ нэгэнт гаргачихсан гэдэгт итгэлтэй байна. Энэ нь эдийн засгийн үндэслэлтэй гэхээсээ илүү улс төрийн ашиг сонирхлоо дагасан байж болзошгүй гэсэн хар төрж байгаа. Тавантолгой бол дэлхийн хэмжээний орд шүү дээ. Энэ том ордыг улс төрийн шаардлагаас болж үнэгүйдүүлбэл харамсалтай л юм.

-Монголын хөрөнгийн биржийн шинэчлэл өнг өрс өн онд дэлхийд хоёрдугаар байранд үнэлэгдсэн. Удахгүй Тавантолгойн хувьцаагаа өөрийн биржид арилжаална. Монголын хөр өнгийн биржийн ирээдүйг та хэрхэн харж байна вэ?

-Хөрөнгийн биржийн хамгийн гол асуудал компанийн засаглал болж байна. Жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг анхаарч үзэх нь чухал. Монголын хөрөнгийн биржийн ирээдүйн төсөөлөл өөдрөг харагдаж байна. Арван жилийн өмнө 400 сая ам.долларт эргэлдэж байсан зах зээл өдгөө хоёр тэрбум ам.доллар давчихаж. 10 жилийн дараа энэ тоо 100 тэрбум ам.доллар хүрнэ гэдэгт би эргэлзэхгүй.

-Монголын эдийн засаг хэт халалттай байгаа нь үнэн. ДНБ 15 хувиар, эдийн засаг 17 хувиар өслөө л гэх. Эдгээр өсөлт ямар эрсдэл дагуулах вэ?

-Инфляцыг тогтоож барих хэцүү. Эдийн засаг тэлж байгаа учраас инфляц хурдан өсөж байна. Эцэст нь ард түмэнд хүнд тусна. Төгрөгийн ханш их сулрахаас гадна Дэлхийн банкны анхааруулж буй баялгийн хараал тусах магадлал өндөр. Мөн Ардчилсан нам Засгийн газраас гарч улс төрийн тогтворгүй байдал үүсгэсэн нь хөрөнгө оруулагчид итгэл алдахад хүргэж байна.

-Энэ онд улс төрийн нөхцөлөөс үүдэж, хөрөнгө оруулалт саарах магадлал бий тухай шинжээчид бичиж байгаа. Тэднийг үргээхгүйгээр асуудлыг шийдэх зөв гарц юу вэ?

-Дээр дурдсан эрсдэл байгаа ч тэд Монголд хөрөнгө оруулахаа больё гэж чадахгүй. Учир нь ойрын 10 жилд эдийн засаг нь хурдацтай өсөх энэ оронд хөрөнгө оруулах сонирхол их байна. Тэдний зүгээс тодорхой байдлыг л хүсэж буй байх. Эдийн засаг нь, улс төрийн шийдвэрүүд нь гэнэтийн “шок” үүсгэхгүй л бол ойрын хэдэн жилдээ Монголоос “уйдах” шалтгаан байхгүй.

-Монголын эдийн засгийн талаарх урт хугацааны төсөөлөл харьцангуй өөдрөг байна. Монгол Улс Азийн эдийн засагт нөлөө бүхий орон болох боломж бий юү?

-Монголын ирээдүйг өөдрөгөөр харах цөөнгүй шалтгаан бий. Гэвч үүнийг дагаад эрсдэл ч байна. Жишээ нь, Монголд өнөө хэр БНХАУ, ОХУ гэх хоёр том хөршийн нөлөө буурсангүй. Мөн хүн амын цөөн хэсэг баялгийн ихэнхийг эзэмшиж байгаа нь тэгш хуваарилалтыг эргэн харах хэрэгтэйг сануулж байна.

Тавантолгойн IPO хийх ажил ирэх тавдугаар сард эхэлнэ гэв

Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар байгуулагдсан төрийн өмчит “Эрдэнэс Тавантолгой” компани Хонконгийн хөрөнгийн биржид гурван тэрбум ам.долларын IPO босгох хугацааг түр хойшлуулсан талаар “Ройтерс” мэдээлсэн.  “Эрдэнэс Тавантолгой” Улаанбаатар хот дахь Монголын хөрөнгийн бирж болон Лондоны хөрөнгийн биржид хөрөнгө босгохоор төлөвлөж байгаа юм. “Эрдэнэс Тавантолгой”-г олон улсын банкуудаас гаргасан Global depository receipt” /GDR/ буюу олон улсын хадгаламжийн сертификатад үндэслэн Лондоны хөрөнгийн биржид бүртгэх аж. “Erdenes MGL” төрийн өмчит компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Энэбиш Тавантолгойн IPO хийх ажил ирэх тавдугаар сард эхэлнэ гэж “Ройтерс”-т мэдээлсэн байна. Өнгөрсөн оны сүүлээр, энэ оны эхээр гаргахаар төлөвлөж байсан IPO хийх ажлыг дэлхийн санхүүгийн болзошгүй хямралаас үүдэн яаравчлахаар болж байгаа гэнэ. Хонконг одоогоор Монголын компаниудыг Азийн хөрөнгийн биржид бүртгэхгүй байгаа боловч “Эрдэнэс Тавантолгой” татварын хөнгөлөлт эрэлхийлж байгаа аж. Өмнөговь аймаг дахь Тавантолгойн орд нь 7.5 тэрбум чулуун нүүрсний нөөцтэйгээс гадна гангийн үйлдвэрлэлийн гол түүхий эд коксжих нүүрсний асар их баялагтай. “Эрдэнэс Тавантолгой”-г Хонконг, Лондоны хөрөнгийн биржид бүртгүүлж, IPO босгох ажлыг BNP Paribas,  Deutsche банк, Goldman Sachs  болон Macquarie зэрэг банкууд хариуцаж байгаа юм.

Иргэд өөрсдийн хувьцааг авахдаа мэдээлэл сайтай байх нь чухал

Монгол Улсын Засгийн газраас “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ны нийт хувьцааны 10 хувийг Монгол Улсын иргэн бүрт олгохоор болсон. Тэрхүү хувьцааг хаанаас ямар аргаар олж авах талаар өөрийн гэсэн мэдлэг хомс байдаг.

Энэ талаар Үнэт цаас төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн олон нийтийн ажилтан Ж.Байгалмаагаас тодрууллаа.

-Иргэд хувьцаагаа орсон эсэх талаар хаанаас ямар мэдээлэл авах вэ?
-Манай үнэт цаас төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв маань иргэдийн асуудлыг шийдэх болон өв залгамжлуулах үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Тийм учраас манай олон нийттэй харилцах алба 1991-1994 оны хувьцааны талаар манай www.schcd.mn гэсэн вэб сайтаас мэдээллийг авна. Мөн зөвхөн шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэдэд “Эрдэнэс Тавантолгой”-н 536 хувьцаа орж байгаа.

-Брокерын компаниудад дансаа хэдэн төгрөгөөр нээлгэж байна. Одоогоор хичнээн брокорын компани үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?
-Одоогоор Монголын Хөрөнгийн Бирж болон Санхүүгийн Зохицуулах Хороонд албан ёсны бүртгэлтэй гээр үйл ажиллагаагаа явуулж буй 62 Брокер, Дилерийн компани үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тэдгээрээс сонголт хийн өөрийн дансаа 5000 төгрөгөөр нээлгэж үнэт цаасаа хадгалуулах эрхтэй. Мөн шалгаад үзэхээр шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан хүмүүсийн хувьцаа орсон ч дансгүй байх тохиолдол бий. Ийм үед та өөрийн нөхрийн болон аавийнхаа нэрийг хийгээд хайж үзэх хэрэгтэй. 1991-1994 онд ихэнх өрхийн тэргүүн өөрийн эхнэр болон хүүг хамтын эзэмшигчээр нэг дансанд хувьцаануудаа байршуулдаг байсан. Магадгүй таны нөхөр эсвэл аав өмнө нь олгогдож байсан хувьцааг тань өөрийн дансанд хамтран эзэмших эрхтэйгээр байршуулсан байж болно. Мөн таны хуучин хувьцаа зарагдаагүй, хөдөлгөөнгүй байсан бол дээрх онд үнэгүй данс нээж өгч байсан. Тиймээс манай байгууллагад хандан өөрийн хувьцааг шалгуулж үнэгүй данс нээх эрхтэй болж байгаа юм.

-Иргэд хамгийн сайн брокерын компани аль нь болохыг мэдэхгүй байгаа талаар ярилцаж байна. Энэ тал дээр та ямар хариулт өгч чадах вэ?
-Брокерын компани гэдэг нь үнэт цаас сонирхож байгаа иргэдийн хамгийн анхан шатны гол байгууллага. Энэ талаар манай хаас иргэд их асууж орж ирдэг. Манай байгууллага бүх брокерын байгууллагуудтай хамтарч ажилладаг учир аль нэгийг нь сайн гэсэн хариултыг өгч чадахгүй. Өөрсдийн сонгох сонголт юм. Харин брокерын компани танд хэр зэрэг үйлчилгээ үзүүлж байна, хүссэн мэдээллээр хангаж чадаж байгаа эсэх, зөвөлгөө хэр сайн өгч байгааг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас брокерын компанийн санхүүгийн тайлантай танилцах хэрэгтэй. Мөн хөрөнгийн биржийн веб сайт дээр брокерын компаниудын дэлгэрэнгүй мэдээлэл байдаг. Түүнээс харгалзан сонгох нь их зүйтэй сонголт байж болох юм. Хэрэв брокерын компаниа сольсон тохиолдолд таны хувьцааны талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэлд холболтын данс гэсэн цэсэн дээр шинэчлэгдсэн брокерын компани гарч ирнэ.

-Хэрэв үнэт цаасаа зарах, авах сонирхолтой иргэдэд ямар зөвөлгөө өгөх вэ?
-Өөрийн сонгосон брокерын компанид очоод зарах захиалгаа өгнө. Өөрийн хувьцааны үнийг эхлээд судалсан байх хэрэгтэй. Үнэтэй байхад нь зарж байна уу, хямдхан байхад нь зарж байна уу гэдэг талаар брокерын компаниасаа зөвлөгөө авч болно. Хэрэв хувьцаа худалдаж авах сонирхолтой бол өөрийн дансанд тодорхой хэмжээний мөнгийг байршуулсан байх ёстой. Учир нь тухайн худалдаж авах гэж байгаа хувьцааны талаарх үнийг мэдэх ба хэдэн ширхгийг авах талаар ойлголттой байсан нь дээр. Энэ талаар брокерын компаниуд маш сайн зөвлөгөө өгч байх ёстой юм.

Тавантолгойн IPO гацахын учир

УИХ дахь Тавантолгойн ажлын хэсгийнхэн Төрийн ордонд хуралдах товтой өдөртэй уралдаад гадаадын хэвлэлүүдэд Тавантолгойн хувьцааг Хонконгийн биржид гаргахаа хойшлуулав гэсэн утгатай мэдээллүүд гарч ирлээ. Тухайлбал, “Ройтерс” Хонконгийн биржид гурван тэрбум ам.долларын хувьцаа гаргах гэж байснаа зогсоож, хувьцааг зөвхөн Улаанбаатар болон Лондонд гаргахаар болжээ гэсэн байна. Сайн мэдээ ховорхон байгаа энэ өдрүүдийн бас нэг бараан мэдээ. Тэртээ тэргүй хамтарсан засгийн үед л шийдэгдчих байх гэсэн горьдлоготой байсан Тавантолгойн стратегийн хөрөнгө оруулагчийг тодруулан том далайцтай хөдөлж эхэлнэ гэсэн горьдлого Засгийн газрын хагаралтай зэрэгцэн унтарч эхлээд байгаа энэ үед ийм мэдээ бүр ч эмзэг тусах нь тодорхой. Тэр ч ёсоор өнөөдөр Дорж, Дулмаа, Дондог бид дөрөвт “За нөгөө хувьцааг нь гадаадынханд гаргаж зарж чадахаа өнгөрч дээ...” гэсэн айдас төрж эхлэв. Албаны хүмүүс Хонконгийн ч, Лондонгийн ч биржид хувьцаа гаргах найдварын хурц тод өнгө бүдгэрч магадгүй гэдгийг үгүйсгэхгүй байна. 

Яагаад Хонгонкийн биржид энэ дөрөвдүгээр сард гаргана гэж байсан IPO хойшлов?

Энэ нь нөгөө л болчимгүй улстөрчдөөс буюу ард түмэндээ сая төгрөгний хувьцаа олгоно гэсэн баярт мэдээ уламжлах үндэс суурь болсон өнгөрсөн арваннэгдүгээр сарын сүүлээр УИХ-аас гаргасан 57 дугаар тогтоол гээчээс үүдэлтэй аж. Энэхүү тогтоолд иргэд Тавантолгойн хувьцаагаа Засгийн газартаа нэг сая төгрөгөөр эргүүлээд зарж болно гэж тодотгохдоо “нэрлэсэн үнэ” хэмээх санхүүгийн зах зээлийн айхавтар утга бүхий нэр томьёогоор илэрхийлсэн. Үүнийг нь олон улсын биржүүд тухайлбал, хамгийн түрүүнд IPO хийнэ гээд байсан Хонконгийн биржийнхэн нэрлэсэн үнийг тогтоосон хэрэг гэж үзэж таатай бус хандаж байгаагаа илэрхийлсэн. Бүр зах зээлд баймгүй өндөр үнэ ч гэж эргэлзмээр. Цаашилбал, хувьцаагаа хөрөнгийн зах зээлд гаргахаас тодорхой хувьцааны өмнө хувьцаатай холбоотой ямарваа нэг “хөдөлгөөн” хийж болохгүй гэсэн биржүүдийн нөхцөлийг зөрчсөн хэрэг болж байгаа. Тухайлбал, Хонконгийн бирж гэхэд энэ хугацааг зургаан сар гэж тогтоосон байдаг аж. Ингээд сонгогчдод “коко” үнэлгээ авах гэсэн эрх баригчдын тогтоол Тавантолгойн IPO-г гаргах бэлтгэлийг хангагсдыг түгшээгээд байгаа аж. Албаны хүний хэлснээр бол дээр өгүүлсэн нэрлэсэн үнэ гэсэн томьёоллыг хэлцлийн үнэ гээд өөрчилчихвөл асуудал бас арай өөрөөр эргэх юм гэнэ лээ. Манай улстөрчид ч гэж улстөрчид заавал нэрлэсэн үнэ гэж тогтоогоод чадан ядан урагшилж байгаа ажлыг чөдөрлөж л байдаг. Магадгүй тэдний ихэнх нь энэ хоёр үгний ялгааг бас сайн мэддэггүй ч биз. Мэдэхгүй мөртлөө мэдэмхий улстөрчдийн нэг гай энэ. Гэхдээ орондоо ч гэртээ ч хууль засч чаддаг манай парламентчид гялс нэмэлт өөрчлөлт хийгээд засчих биз гэж найдацгаая. Тэгвэл бас ч гэж тэдний өөрсдийнх нь хүсээд байгаачлан /мэдээж хэрэг хувьцаатай болсон жирийн иргэдийн ч бас хүсэл мөн л дөө/ сонгуулийн өмнө, тодруулбал ирэх тавдугаар сард Хонгонкийн биржид хувьцаа гаргах “мөр” тэгширч магадгүй гэж байгаа юм. 

Харин дараагийн асуудал нь Лондонгийн бирж дээр хувьцаа гаргах. Энэ талаар ч бас эргэлзээтэй гэмээр мэдээлэл гараад байгаа. Монголчуудын “нөр их хөдөлмөр” Лондонгийн биржийн шаардлагыг хангахгүй байгаа юм гэнэ ээ гэж.  

Олон улсын ном жишгээр бол Монголд ч юм уу Мозамбикид ч юм уу бүртгэлтэй компанийн хувьцааг шууд л FTSE-д гаргах боломжгүй. Тухайлбал, Лондонгийн биржид Тавантолгойн IPO-г гаргахын тулд Их Британид бүртгэлтэй толгой компани байгуулж, тухайн компанийн хувьцааг арилжаанд гаргах ёстой. Гэтэл манай эрх баригчдын яаруу мэдэгдэл хийгээд цаг хугацааны хүчин зүйл, тухайн биржийн шаардлага нөхцөлийн улмаас чингэх боломжгүй болоод байгаа аж. Мэдээж олон улсын зах зээлд хувьцаа гаргана гэдэг монгол морины наймаачид ханцуй дотроо битүүлээд л тохирчихдог шиг бүдүүн хадуун юм гэж юу байх вэ. Нарийн шаардлага нөхцөл, дүрэм журамтай эд байж таараа. 

Гэхдээ Тавантолгойн хувьцааг гаргах бэлтгэл ажлыг хангагсад бас нэг арга зам байгаа гэж албан хүмүүс тайлбарлаж байна. Энэ нь “Global depository receipt” /GDR/ буюу олон улсын хадгаламжийн сертификат ашиглан хөрөнгө босгох арга. Энэ нь хоёр үе шаттайгаар буюу Монголд тухайлбал Монголын хөрөнгийн биржид арилжаалах хувьцааг багцлан хөрөнгө оруулалтын банкаар дамжуулан олон улсын зах зээлд гаргах юм байна. 

Олонх маань санхүүгийн зах зээлийн талаар төдийлөн нарийн ойлголтгүй байгаа бидний хувьд бас нэг банкаар дамжуулаад, юм хум барьцаалсан, бүтэл муутай дам дамаа ажил болох нь гэж айх, эсвэл амь амьдралын маань баталгаа болох мэт найдвар төрүүлээд байгаа Тавантолгойн хувьцаа маань олон улсын тавцанд гарч үнэ хүрч чадахгүй нь гэж бодол төрж болохоор байгаа биз. Тэгвэл энд бас цаашид үүнийг хувьцаанд хөрвүүлж болно гэсэн тайлбар байгаа аж. 

Эхэнд дурдсан ажлын хэсгийн хуралдааны талаар мэдээлэл дуулгахад энэ мөнөөх л дуулиант 39 дүгээр тогтоолтой холбоотой. Үүнд Тавантолгойн хувьцааны 10 хувийг иргэдэд үнэгүй, 10 хувийг үндэсний аж ахуйн нэгжид нэрлэсэн үнээр худалдах болон бусад гол гол асуудлыг томьёолсон Богдын лүндэн мэт өөрчилж болохгүй гэгдээд байсан тогтоолоо өөрчлөх нь нэгэнт тодорхой болоод байгаа. Үүнд аж ахуйн нэгжүүдэд олгоно гэж амласан 10 хувиа “эргүүлэн татаж” иргэдэд 10 биш, 20 хувийн хувьцаагаар бэлэг барих өөрчлөлт оруулах юм. Араас нь иргэддээ бодоод хувьцааны хувийг нь нэмсэн хүмүүнлэг гавьяат үйлсийн талаарх PR урсч өгнө биз. Гэвч энэ нь бас л ээлжит “ид шид” буюу “2,5 саяын молиго”-ынх нь үргэлжлэл.   

2,5 саяын молиго саяхнаас тодорхой болж байгаа шиг Тавантолгойн талаарх аливаа асуудалд чиг мөрдлөгө болгох ёстой гэж ажлын хэсгийнхэн болоод гүйцэтгэх засаглалынхныг чичлээд байдаг хууль тогтоогчид өөрсдөө энэ тогтоолоо өөрчлөхөөр гэнэт идэвхийлэх болсны учир ч бас өнөөдөр тодорхой болж байна. Энэ бол жирийн иргэдэд хайртайдаа хувьцаа нэмж өгөх гээд байгаа энгүй өгөөмөр сэтгэл ч биш 2,5 саяын амлалтаа “нэг сая+1,5 сая=1.5 сая” болгосон илбээ цайруулах гэсэн бас нэгэн мэргэн санаа байжээ гэдэг нь. Эрх баригчид хувьцаа ч олгоно, 1,5 сая төгрөгөө ч өгнө гэж байснаа эцэст нь хувьцаа эсвэл нэг сая төгрөг гэсэн сонголтыг сэмхнээр тулгачихсан. Одоо ч иргэдийн зарим нь нарийн учрыг нь олохгүй хувьцаагаа ч, бэлэн мөнгөө ч авна гэж хөөрөлхөөд л явж буй. Харин сургалтын төлбөрөө тооцуулсан оюутнууд хийгээд удахгүй бэлэн мөнгө авна гэж байгаа ахмад настнууд хувьцаа авах эрхгүй, хувьцаа авсан нь харин бэлэн мөнгөний амлалтад хууртсанаа мэдэхийн цагт чамгүй хилэн, эсэргүүцэл дэгдэхийг ч үгүйсгэх аргагүй. Үүнийг мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа эрх баригчид хувьцаа бас сая төгрөгөө ч авна гээд иргэд түрхрэн босоод ирэхийн цагт амиа хоохойлохын тулд дахиад ийм нарийн арга сэдэж л дээ. Тавантолгойн хувьцааны 10 хувиар 1,5 саяын амлалтаа ”дарчихаад”, одоо хувьцааны амлалт нэхэгдэнгүүт аж ахуйн нэгжийн 10 хувийг “дээрэмдээд” иргэддээ өгчихөж байгаа хэрэг.  

Уг нь нэг талаасаа аж ахуйн нэгжүүдээ ч дэмжиж, Тавантолгойдоо ч хөрөнгө оруулалт болгож, цаашилбал олборлолт ашиглалтад дотоодын компаниудынхаа хяналт оролцоог нэмэгдүүлнэ гэж байснаа ийнхүү сонгуулийн өмнөх үдийн хоол болгож байгаа хэрэг. Харин Тавантолгойн хувьцааг нэрлэсэн үнээр худалдаж авна гэж “мөрөөдөл”-өөр жигүүрлэж явсан аж ахуйн нэгжүүддээ юу гэж хэлэхийг мэдэхгүй. Магадгүй хэдхэн мянган аж ахуйн нэгжээс нэг сая гаруй сонгогч нь хүчтэй харагдаж байгаа болохоор тэд компаниудыг золигт гаргасан ч айх зүйлгүй гэж үзэж байгаа ч биз. Эсвэл аж ахуйн нэгжийн оролцоог уриалаад байсан компаниудын төлөөллүүд өнөөдөр тэгтэл их хэрүүл тэмцэл хийхгүй байхыг бодоход тэднийхээ амыг хазаарлах нэг арга бодчихсон, ямар нэгэн тохиролцоо хийчихсэн байхыг ч үгүйсгэх аргагүй юм даа. 

536 ширхэг хувьцааны амь орох хугацаа хойшилжээ

Эрдэнэс Таван Толгой компани ирэх гуравдугаар сард Хонгконг, Монгол, Лондонгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа зэрэг гаргахаар төлөвлөж байсан. Гэвч Хонгконгийн хөрөнгийн биржид IPO хийхгүй гэж “Reuters” мэдээллээ. Олон улсын хөрөнгийн биржид анх удаа хувьцаагаа гаргах гэж буй “Эрдэнэс Таван Толгой” компани эхлээд Лондон болон Монголын хөрөнгийн биржид дараа нь Хонгконгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжих юм байна. Ирэх гуравдугаар сард IPO хийнэ хэмээн мэдэгдэж байсан ч тодорхойгүй шалтгаанаар тавдугаар сар хүртэл хойшиллоо. Үүнийг дэлхийн санхүүгийн зах зээлд үүссэн таагүй байдалтай холбоотой хэмээн “Reuters”-ийн шинжээч Фиона Лау таамагласан байна.

Тавантолгойн асуудлаар байгуулсан ажлын хэсэг хуралдана

Хуваарь ёсоор өнөөдөр УИХ дахь намын бүлгүүд хуралдана. Мөн байнгын хороодоос байгуулсан ажлын хэсгүүд хуралдахаар төлөвлөжээ. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар болон түүний харьяа зарим байгууллагуудын үйл ажиллагаатай танилцах үүрэг бүхий Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсэг өнөөдөр 12.00 цагаас хуралдах бол УИХ-ын гишүүн Д.Одбаяр, Я.Батсуурь нараас өргөн мэдүүлсэн "Тавантолгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим асуудлын тухай" УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай УИХ-ын тогтоолын төслүүдийг нэгтгэж хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсэг 14.00 цагаас хуралдах юм байна.

Түүнчлэн Газрын тухай болон дагалдах бусад хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны болон Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын тухай шинэчилсэн найруулгын төсөл, түүнийг дагалдах бусад хуулийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны, Зээлийн батлан даалтын сангийн тухай болон дагалдах бусад хуулийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсгүүд хуралдана.

Эрдэнэс Тавантолгой Лондонд бус Хонконгт IPO хийнэ

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн 29 хүртэлх хувийг Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр худалдаалах УИХ-ын тогтоол гарсан билээ. Үүний дагуу Засгийн газраас Лондонд төвтэй “Эрдэнэс Тавантолгой PLC” компанийг байгуулж, хувьцааг нь Лондон болон Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр арилжаалах шийдвэр гаргасан.

Тус компанийн IPO-г энэ оны дөрөвдүгээр сар гэхэд Лондоны хөрөнгийн биржид, дараа нь Хонконгийн бирж дээр хийж, хөрөнгө босгоно хэмээн “Эрдэнэс Тавантолгой”-н Гүйцэтгэх захирал Б.Энэбиш өнгөрсөн сард хэлж байв.

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг FTSE индекст багтаахын тулд Их Британид төвтэй компани байгуулан Лондоны хөрөнгийн биржид IPO хийх нь илүү давуу гэж үзэж байсан.  IPO-г Лондонд хийснээр компанийн зах зээлийн нийт үнэлгээ 20 тэрбум паундад хүрэх боломжтой тухай ч зарим шинжээч таамаг дэвшүүлсэн.

Харин өнгөрсөн баасан гаригт тус компанийн IPO-г Хонконгийн бирж дээр гаргаж, нийтдээ 3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгохоор шийдвэрлэсэн тухай Ройтерс агентлаг мэдээлжээ.

 Уг мэдээнд, “Эрдэнэс Тавантолгой” Хонконгт IPO хийсний дараа Лондонд “Global depository receipt” /GDR/ буюу олон улсын хадгаламжийн сертификат ашиглан хөрөнгө босгохоор шийдвэрлэснийг тус компанийн төлөөлөл Ройтерс-т мэдээлснийг дурджээ. Хэрэв энэ мэдээлэл үнэн бол Лондонд биш Хонконгт эхэлж IPO хийхээр болсон гэсэн үг юм.

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн техникийн зөвлөхөөр ажиллаж буй “Norwest” компанийн гаргасан тооцоогоор Тавантолгойн Зүүн Цанхийн орд нэг тэрбум 78 сая тонны нөөцтэй бөгөөд үүний 78 хувь нь коксжих нүүрс гэж тогтоожээ. Харин Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл Зүүн Цанхийн нүүрсний нөөцийг 795 сая тонн гэж баталгаажуулаад байгаа юм.

Б.Энэбиш: Тавантолгой бүхлээрээ эргэлтэд орох ёстой

“Эрдэнэс Таван толгой” компанийн захирал Б.Энэбиштэй уулзаж ярилцлаа.


-Юуны өмнө ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулалцаж, гар бие оролцож, басхүү нэлээд олон жил түүний “манаач” байсны хувьд тань Үндсэн хууль баталсны 20 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе. Үндсэн хуулийн ойн өдөр уншигчидтай маань уулзах болохоор мэдээж бидний яриа энэ түүхэн үйл явдлын талаар үргэлжилнэ. Гэхдээ хүмүүс сониуч байдаг юм хойно, яг өнөөдрийн халуун сэдвээс ярилцлагаа эхлэе, тэгэх үү, “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн захирлын хувьд... Ард­чилсан нам засгаас гарлаа. Гэтэл урагшилж өгдөггүй гэж байнга шүүмжлүүлдэг тендерүүдийн ажлын хэсгийн ахлагч нь Тэргүүн Шадар сайд Н.Алтанхуяг, дээрээс нь ажлын хэсгийн таван сайдаас лав хоёр нь, С.Баярцогт, Л.Гансүх нар бас “явна”. Тавантолгойн ашиг­лалт хамтарсан Засгийн газ­рын үед шийдэгдчихээсэй гэсэн хүлээлт бол байсан. Гэтэл одоо орны сайд нар томилогдтол ажил нь гацах вий гэсэн болгоомжлол төрөөд байна л даа? 

-Хөрөнгө оруулагчдын сонгон шалгаруулалтын хувьд бол яриа хэлэлцээр Засгийн газрын төвшинд хийгдэж байгаа. Тийм болохоор компанийн бусад үйл ажиллагаанд ямар нэгэн нөлөөгүй. Бид хийх ажлаа хийгээд явж байна. Оператор компаниар ажиллахаар шалгарсан Австрали, Германы хамтарсан консорциум энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс буюу энэ өдрүүдэд ажлаа хүлээж авч байгаа. Харин ч 2011 он “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьд асар их ажлын жил байлаа. Бид нэг сая тонн нүүрс олборлосон. Байгуулагдаад ганцхан жил болоогүй байхад энэ бол муугүй үзүүлэлт. Манай уул, уурхайн ажил тогтворжиж байгаа. Бид мөн Тавантолгойн хувьцааг олон улсын хөрөнгийн зах зээлд гаргах бэлтгэл ажлыг олон улсын банкууд, зөвлөхүүдийн хамт хийж байгаа. 

-Гэхдээ хувьцааг тань нэг сая төгрөгөөр эргүүлээд худалдаад авчихна гэж улстөрчид амласнаас болж асуудал хүндрээд байгаа юм биш үү? Хөрөнгийн зах зээлд гаргаагүй мөртлөө нэрлэсэн үнэ тогтоочихлоо гэж....? 

-2011 оны арваннэгдүгээр сарын 31-нд УИХ-аас баталсан 57 дугаар тогтоолын заалт бага зэрэг хүндрэл үүсгэхээр байна. Нэрлэсэн үнээр шууд нэг сая төгрөгтэй дүйцэхүйц гэж шууд зааж тогтоож өгсөн нь зах зээлийн зарчмаар олон улсын хөрөнгийн бирж дээр хувьцааны үнийг тогтоох ёстой атал, өмнө нь улсын хэмжүүрээр нэрлэсэн үнэ тогтоох нь хөрөнгийн биржүүдийн журам шаардлагад нийцэхгүй байна гэж IPO хийхэд хүндрэл учруулахаар байгаа. Тийм учраас УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсэгт хандсан байгаа. Хөрөнгийн биржүүд энэ талаар зөвлөгөө өгч байгаа. Мөн тогтоолд Засгийн газраас иргэдтэй хийх худалдааг ойрын хугацаанд эхлүүлэх гэсэн заалт нь зарим биржүүдийн цаг хугацааны шаардлагатай бас нийцэхгүй байгаа. Тухайлбал, Хонгонкийн хөрөнгийн бирж ямарваа нэг хувьцаатай холбоотой хийх хөдөлгөөнийг IPO хийх хугацаанаас дөрвөн долоо хоногийн өмнө хийх ёстой гэх мэт нөхцлүүд тавьсан байдаг. Гэтэл Засгийн газар яаравчлан хувьцааг гаргаад эргүүлээд Засгийн газар нь худалдаж авна гэх хөдөлгөөн нь тухайн хөрөнгийн биржийн шаардлагад нийцэхгүй болох гээд байгаа юм. Энэ мэт цаг хугацааны хувьд ямар нөлөөлөл гарах, одоо байгаа нөхцөл байдалд нийцсэн хэлбэрээр яаж IPO хийх вэ гэдэг чиглэлээр бид нэлээд ярилцсан. Монголын хөрөнгийн бирждээ эхлээд хувьцаагаа арилжаалаад хадгаламжийн бичиг гаргах хувилбараар Лондонгийн хөрөнгийн биржид эхний алхмаа хийгээд, тодорхой хугацааны дараа энэ бүх үйл ажиллагаа маань өргөжиж, тогтворжиж, дэд бүтэц, эрчим хүч, усан хангамжийн систем гэх мэт асуудлыг шийдэж, үйл ажиллагаа маань өргөжиж, тогтворжсоны дараа хоёр дахь алхмаа хийх хувилбар руу л явах гэж байх шиг байна даа.

-Сонгуулиас өмнө хувьцаагаа гаргачихлаа гэх хүсэл сонирхол бол улстөрчдөд их байгаа байх. Гэтэл та нар амжихгүй юм шив дээ? 

-Мэдээж сонгуулиас өмнө гаргахыг хичээнэ. Гэхдээ одоогийн нөхцөл байдалд нийцэж, тогтсон хэлбэрээр хийх шаардлага гарч ирж байна. 

-Таны дээр хэлсэн 57 дугаар тогтоолоос болоод Хөрөнгийн биржүүд бид танай хувьцааг гаргахгүй гээд хориглочих нөхцөл байдал үүсэхээр байна уу? 

-Үүсэхгүй. Нэрлэсэн үнэ гэдгийг Засгийн газар иргэд хоорондын хэлцлийн үнэ гэдэг байдлаар өөрчлөх ч юм уу, асуудлыг зөв зохицуулаад явчих боломж бий.    

 
-Нийт хувьцааны 20 хувийг иргэдэд олгоно гэж тооцоолоод нэг сая төгрөгтөө хуваагаад үзвэл нэгж хувьцааны үнэ 900 гаруй төгрөг болж байна, тийм үү. Энэ их өндөр үнэ биш үү. Иргэд Засгийн газартаа ийм үнээр хувьцаагаа зарахад бол мэдээж сайхан л даа. Гэхдээ энэ нь цаашид хадгалагдаж чадах уу, бирж дээр... Ер нь бол хувьцааны нэрлэсэн үнэ ямар байхыг хүн болгон л сонирхож байсан. Хэт өндөр тогтоож болохгүй гэж байнга анхааруулж байсан санагдах юм? 

-Хувьцааны нэрлэсэн үнийг хэт өндөр тогтоох нь эргээд компаниа өрөнд оруулах ч эрсдэлтэй. Тухайн хувьцаа нэрлэсэн үнээс доогуур зарагдах юм бол компани өөрөө худалдаж авах журам манай хөрөнгийн биржид ч, Лондонгийн хөрөнгийн биржид ч бий. 

-Ингэхэд Хамтарсан Засгийн газар задарч, өмнө хэлэлцээр хийж байгаа сайдууд өөрчлөгдсөнөөр арайхийж ялагчаар тодруулаад байсан стратегийн гурван түнш өөрөөр хэлбэл Тавантолгойд өмнө баримталж байсан бодлого өөрчлөгдөх вий гэсэн болгоомжлол байна. Хэдийгээр түншээ?

-Мэдээж Монгол Улсын геополитек, гадаад эдийн засгийн бодлоготой холбоотой асуудал учраас өөрчлөгдөхгүй байх. Засгийн газрын төвшний хэлэлцээр гэж би хэлсэн шүү дээ. Хэлэлцээр үргэлжилж явагдах нь тодорхой. Мэдээж энэ асуудал их тодорхой болох юм бол IPO-гийн үнэлгээнд ч бас тодорхой нөлөө үзүүлэхээр байгаа юм. Аль уурхайгаас ямар орлого олох нь ч тодорхойгүй болохоор хүндрэл үүсэхээр байдал бол байгаа. Гэхдээ Монгол Улсын геополитек, гадаад эдийн засгийн бодлогын дагуу эдийн засгийн ашигтай байдал бүхнийг уялдуулан энэ хэлэлцээр бол үргэлжлэн явагдана. Тавантолгой бүтнээрээ эргэлтэнд орох ёстой.  

-Улс төрийн нөхцөл байдлаас болоод хэлэлцээр сунжрах, магадгүй бодлого нь өөрчлөгдөх вий гэсэн болгоомжлол танд мэдрэгдэж байна уу?  

-Ер нь хэлэлцээр сунжрах нь ямар ч нөхцөлд зөв зүйл биш шүү дээ. Гэхдээ ажлыг эрчимжүүлэх байх. 2012 оны хувьд Эрдэнэс Тавантолгой компанийн хувьд маш их ажлын жил байх болно оо. 

-Та саяхан “Эрдэнэс МГЛ” болон “Эрдэнэс Тавантолгой” захирлын ажлыг хавсран ажиллаж байснаа “Эрдэнэс МГЛ”-ээ хүлээлгэн өглөө. Миний мэдэхийн энэ компани ажилтан ч үгүй, төсөв нь ч батлагдаагүй байхад л та ажиллаж байсан. Тэгээд толгой компанийн захирлаа ажлаа хүлээлгэж өгөөд охин компанийн захирал болоход харамсалтай биш үү?

-“Эрдэнэс МГЛ” бол Монгол Улсын стратегийн орд газруудыг хөгжүүлэхэд оролцох үүрэгтэй таван жилийн өмнө байгуулагдсан компани. Би гурван жил захирлаар нь ажилласан. Уул уурхайн төслүүдээс орлого олоод ирэхээр маш том компани болох учиртай. “Эрдэнэс МГЛ” өөрийн охин компаниудыг байгуулсан. Түүний нэг нь “Эрдэнэс Тавантолгой”. Өмнө нь би энэ албан тушаалыг давхар хашиж байсан. IPO хийхэд тавигдах шаардлагын дагуу яах аргагүй охин компанийг тусгаарлах шаардлага гарч ирсэн. Энэ үүднээсээ бол Тавантолгойн орд дээрээ ажиллах компани дээрээ төвлөрч ажиллаж байна гэж ойлгож болох юм.  

Би Үндсэн хуулийг боловсруулалцсанаараа маш их бахархдаг 

-Ярилцлагын эхэнд амласан ёсоор одоо Үндсэн хуулийн ойн өдрийн тухай яриагаа үргэлжлүүлье. 20 жил гэдэг чамгүй хугацаа. Магадгүй бидний олонх тэртээх өдрүүдийн талаар сайн мэдэхгүй, эсвэл мартсан ч байж болох юм. Үндсэн хуулийг боловсруулахад Улсын бага хурлын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуулийн зөвлөхөөр ажиллаж байсны хувьд анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг баталж байсан тэр үеийг та дурсаач. Дааж ядсан ачаатай 76 хоног ч гэдэг. Гэхдээ хуулийг бага хурлаар хэлэлцэж эхлэхээс илүүтэй түүнийг боловсруулахад чамгүй л ажил шаардсан байх?

-1992 оны Үндсэн хууль бол нийгмийн асар том өөрчлөлттэй цуг гарч ирсэн, тэр нийгмээ бүхэлд өөрчилсөн, 1990 оны ардчилсан хувьсгалын шууд үр дүн юм. Социализмын үеийн Үндсэн хуулийг 76 хоног хуралдаад өөрчилчихсөн юм биш. Энэ бол нэг л хэсэг нь. Би бол Үндсэн хуулийг гурван үе шаттай “төрсөн” гэж хэлмээр байна. Энэ хууль яалт ч үгүй 1990 оны ардчилсан хувьсгалын шууд үр дүн болохоор 1990 оны гуравдугаар сарын 7-8-ны өлсгөлөн гэх мэт огцом үйл хэргүүд хуучин тогтолцоог халах, олон намын тогтолцоотой болох тэр шаардлагын өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн бидний амьдарч байгаа нийгмийн бүхий л зарчим, хэв шинжүүдийг бий болгох эхлэлийг тавьсан. 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 26-наас тавдугаар сарын 5 хүртэл үргэлжилсэн, өлсгөлөн, жагсаал, цуглаан, улс төрийн яриа хэлэлцээрүүд шинэ төрийн тогтолцоог бий болгох асуудлуудыг дэвшүүлэн тавьснаар олон намаас бүрдэх байнгын ажиллагаатай парламенттай болох, намуудын нэр дээр санал авах гэх мэт шинэ төрийн зохион байгуулалтын тулгуур зарчмуудыг шийдэж өгсөн. Энэ үеийг би Үндсэн хууль бүрэлдэх эхний шат гэмээр байна. Энэхүү түүхэн яриа хэлэлцээрийн дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбатаар ахлуулсан Үндсэн хууль боловсруулах комисс 1990 оны сүүлчээр байгуулагдаж, гавьяат хуульч Б.Чимэд гуайгаар удирдуулсан зөвлөх баг хуулийн төслөө боловсруулж, Улсын бага хурлаар хэлэлцэж, Монгол Улсын их цааз гэдэг нэртэйгээр бүтэн зуны турш Монгол Улсынхаа иргэдээр хэлэлцүүлж, саналыг нь авч Ардын их хуралд өргөн барьсан нь хоёр дахь үе шат. Энд хууль боловсруулах ажлын хэсгийнхний нөр их хөдөлмөр шингэсэн гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Хууль боловсруулах ажлын хэсэгт ажиллаж анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг боловсруулалцаж явснаараа би бахархдаг. Харин гурав дахь хэсэг нь Бага хурал 76 хоног хуралдаж баталсан нь. Энд шинэ хуучны асар их тэмцэл явагдсан. Эцсийн эцэст монголчууд 1990 оны ардчилсан хувьсгалын гол зорилго Үндсэн хуультай, олон намын тогтолцоотой, сонгуулийн арчилсан системтай байя, иргэдийнхээ эрх чөлөөг баталгаажуулах, засаглал нь тодорхой бүтэцтэй хуваарилалттай байх энэ бүх зарчмуудыг Үндсэн хуулиараа тунхаглаж чадсан. Энэ хуулиар бид 20 жил амьдарлаа. Хэрвээ Үндсэн хуулийн “араг яс”, тулгуур зарчим муу байсан бол одоогийнхоос хамаагүй нөхцөл байдал хүнд зам руу гулсч болох л байсан гэдгийг би хувьдаа хэлмээр байна. Энэ хуулийн хүрээнд л бид сонгуулиа явуулж, төр засгаа байгуулж, бас огцруулж, сайндаж ч, муудалцаж амьдарч ирсэн. Шинээр гарч ирсэн хүчнүүд ардчилсан зарчмуудыг дэвшүүлж, бас тулгаж хуучин хүчин нь ойлгож хүлээж авах нь хэцүү байсан энэ л тэмцлийн дундаас Үндсэн хууль төрсөн. Монголчууд бид учраа ололцож, Үндсэн хуульт төрөө байгуулсан нь маш том гавьяа. Шинэ Үндсэн хуулийг муу буруу гэж хэлэх хүн маш цөөхөн гэж би бодож байна. Би хувьдаа маш сайн хууль гэж хэлж чадна. 

-Та 1999, 2000 онд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахад мөн л хуулийн төсөл дээр нь ажиллаж байсан. Харин энэхүү өөрчлөлтийг дордуулсан долоон заалт гэж нэрлэх ч хүн байдаг?

-Би бол үүнтэй санал нийлдэггүй. Зайлшгүй өөрчлөх ёстой 3-4 асуудал бол байсан. Зарим нь ч заавал Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулалгүйгээр өөр хуулиар зохицуулах зүйл ч бас байсан. Тухайн үед би УИХ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, өөрөөр хэлбэл УИХ-ын тамга баригч байсан хүний хувьд талийгаач УИХ-ын дарга асан Л.Энэбиш гуайтай цуг тамгыг нь дарах ажлыг гүйцэтгэж байсан түүхэн үйл явдал бий. Ийнхүү өөрчилснөөр түүхэн үүргээ ч гүйцэтгэсэн гэж би хувьдаа хэлнэ. Харин тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдалдаа хөтлөгдөж, улс төрийн хүчнүүд хоорондоо тохиролцоод ард нийтээр хэлэлцэлгүй ердөө л хэдхэн цагийн дотор баталсан нь алдаа гэж би хувьдаа боддог. Үндсэн хууль бол аль нэг намын бус ард түмний хууль. Тиймээс ард нийтээр өргөн хэмжээний хэлэлцүүлэг явуулж байж л өөрчлөлт оруулах эсэхийг шийдэх ёстой юм. Хойшид ч хэрвээ Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах бол ард нийтээрээ хэлэлцэж, зохих журмын дагуу л шийдэх ёстой. 

-Эндээс бол би таныг одоо яригдаад байгаа Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ч нэг их таашаахгүй байгаа юм байна гэж ойлголоо?

-Үндсэн хууль бол зүгээр л өөрчлөх хэрэгтэй гээд хүмүүсийн санаан зоргоор гар хүрэх зүйл биш. 1990 оны ардчилсан хувьсгал шиг нийгмийн тогтолцоог солих ч юм уу зайлшгүй бөгөөд бодит шаардлага гараагүй л бол. Тийм биш нэг нам хүчин “Үндсэн хуулийг өөрчлөх цаг нь боллоо” гэх байдлаар хандах юм бол маш буруу. Энэ Үндсэн хууль бол маш олон зүйлийг бодолцсон, бидний өнөөдрийг хүртэл “хайрцаг”-ндаа багтааж, нийгмийг тодорхойлж л байгаа хууль. Өнөөдөр л лав Үндсэн хуулийг өөрчлөх бодитой шаардлага лав алга. Үндсэн хуульд нийцүүлэн бусад хууль тогтоомжуудад өөрчлөлт хийх замаар зохицуулах боломжтой. Үндсэн хуулиар бүхнийг хуульчилдаггүй. Энэ бол зөвхөн хуулийн “араг яс”. Манай хууль араг яс сайтай учраас өөрчлөх зүйл байхгүй. Харин хамгийн болгоомжлох ёстой зүйл гэвэл Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёстой гэсэн хөөрлөөс үүдээд одоогийн байгаа хуулиа муутгах юм бол түүн шиг буруу бөгөөд аймшигтай үр дагавартай зүйл байхгүй. 

-Та яг 1999 онд Үндсэн хуулийг өөрчлөх тухай яриа дэгдэх үед хувь хүнийхээ хувьд ямар бодолтой байсан бэ? Яг өнөөдрийнх шигээ л байр суурьтай байсан уу? 

-Би 1999 онд УИХ-ын тамгын газрын дарга буюу “гал тогоо”-г нь хариуцаж ажиллаж байлаа. Түүний өмнө УИХ-ын Тамгын газрын хуулийн асуудал хариуцсан нарийн бичгийн даргын орлогч байсан. 1998 оны сүүлчээр УИХ-ын дарга, дэд дарга, намуудын бүлгийн ахлагч нарт санал танилцуулж байсан. Хурлын ирц бүрддэггүй, сайд томилдог, огцруулдаг гэх мэтчилэнгээр парламентын үйл ажиллагаа нэлээд доголдоод байсан цаг. Тиймээс ажил хариуцаж байгаа хуульчийн хувьд ийм асуудлуудыг цэгцлэхийн тулд ийм хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэсэн санал байсан юм л даа. Сүүлд нь миний сана­луудаас заримыг нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийхдээ оруулсан байдаг. 

-Ингэхэд тэгвэл та чинь өөрөө Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг санаачлагч нь юм биш үү?  

-Үгүй ээ. УИХ, Засгийн газрын хуулиудад өөрчлөлт оруулах замаар ийм асуудлуудыг шийдэх боломжтой гэсэн санал байсан юм.   

-Тэр бүх өөрчлөлтийг өөр хуулиудыг зохицуулах замаар хийж болох байсан гэж үү? 

-Зарим нэг зүйл гэж би хэлсэн шүү дээ. Үндсэн хуульд хийсэн зарим өөрчлөлтийг бол зайлшгүй хийх ёстой байсан. 

-Тухайлбал...?

-Тухайлбал, Ерөнхий сайдын томилоход Ерөнхийлөгчийн оролцоог тодорхойлж, Ерөнхий сайдыг сонгуульд ялсан нам буюу олонхийн суудалтай нам томилох нарийн хязгаарыг гаргаж ирсэн. Тэгэхгүй бол Ерөнхий сайдад санал болгосон хүнийг Ерөнхийлөгч нь буцаадаг, хэнийг ч хамаагүй томилдог хүндрэлтэй байдал байсан л даа. Өөрөөр хэлбэл, засаглалын нарийг заагийг гаргаж өгсөн. Хэрэв тэгээгүй байсан бол Ерөнхийлөгч олонхийн намын хооронд маш их зөрчил гарах магадлалыг хаасан. 

-Одоогийн хотын орлогч Д.Ганболдыг Ерөнхий сайдад санал болгоход Ерөнхийлөгч Н.Багабанди долоон удаа буцааж байсан байх аа? 

-Тийм. Ерөнхийлөгч түүнийг бу­цаа­­даг эрхийг хааж өгсөн нь парла­мен­тын засаглалын зарчмыг илүү ба­тал­­гаажуулсан алхам болсон. Манай тө­рийн тогтолцооны хамгийн гол асууд­­луудын нэг Засгийн газраа байгуу­лах процессыг нэг мөр болгосон. Тэ­гээгүйсэн бол бидэнд өнөөдөр ч 1996-2000 онд тохиолдож байсан явд­лууд хэвээр л байх байсныг үгүйсгэх аргагүй.

-Засгийн газрын гишүүдийн тодорхой хувь нь УИХ-ын гишүүд байж болно гэсэн хязгаарлалтыг хассан нь одоо харин УИХ-ын гишүүд нь засагтаа ороод суучихдаг, Засгийн газар нь УИХ-аасаа ч том толгойтой болох хямралын эхийг тавьсан гэж бас буруутгагдаад байдаг...? 

-Дээр хэлсэн Үндсэн хуулийн цэц УИХ хоёрын харилцаанд асуудал байсан гэж. Цэц УИХ-ын гишүүд Засгийн газрын гишүүн байж ерөөсөө болохгүй гэж хуулийн төслийг унагаж байсан. Гэтэл нөгөө талаасаа томоохон салбар хариуцсан сайд нь УИХ-ын гишүүн байх нь нэлээд ач холбогдолтой байдаг. Иймэрхүү зохицуулалтын УИХ-ын тухай ч гэдэг юм уу өөр хуулинд зохицуулалт хийх байдлаар шийдэх боломжтой байсан ч УИХ, цэцийн маргаанаас болоод Засгийн газрын бүх гишүүд УИХ-ын гишүүн байж болохоор заалт оруулчихсан. Энэ бол цэвэр УИХ, Цэцийн зөрчилдөөний асуудлаас болсон.     
    
-Үндсэн хуульд хэдийгээр засах залруулах зүйл байж болох ч эцэг хууль гэдэг утгаараа, бас нэг гар хүр­вэл дахин дахин сарвалзах жи­шиг тогтох вий гэдэг утгаар засах шаардлагагүй гэж үздэг хүмүүс бай­даг юм билээ. Жишээлбэл, өнөөгийн нөхцөлд харахад Мал бол төрийн хамгаалалтад байх ёстой гэж Үнд­сэн хуулиндаа заачихаад яагаад хүнээ хамгаалдаггүй билээ гэж шүүмжилдэг?

-Би бол Үндсэн хуулийг өөрчлөх хэмжээний буруу зүйл байгаа гэж би бодохгүй байна. Үндсэн хуулийн хүрээнд бусад хуулиар зохицуулаад явах боломжтой. Шүүмжлэх нэг хэрэг. Нэгэнт л 1990 оны нийгмийн тусгал болоод тэр үг байж байгаа болохоор яаж тэр үгийг хууль зүйн талаас зөв ач холбогдолтой байлгаж болох вэ гэдгийг бодох л ёстой. Одоо ч Монгол Улс мал аж ахуйгаас өнөөдөр ч маш их хамааралтай хэвээр л байгаа. Энэ үүднээс мал сүргийг хамгаалах, үржүүлэх, вакцинжуулах бодлого хэрэгжүүлэх гэх мэт үүднээс  авч үзэж болно шүү дэ

”Монголчууд нүүрсээ 33-хан ам.доллараар зарж байгаа”

Монгол бол эрчим хүчний шинэ тоглогч хэмээн дэлхий нийтээр зарлаад байгаа энэ үед Монголын нүүрсний салбарт тулгамдаж буй асуудлуудын талаар "Монгол нүүрс" ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Т.Нарантай ярилцлаа.


-Улсын төсөвт нүүрсний экспортоос орж ирж буй мөнгөний хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэх болсон. Эдийн засгийн өсөлт 20 хувьд хүрсний гуравны нэг нь нүүрсний салбараас хамааралтай гэж эдийн засагчид дүгнэж байгаа. Тэгэхээр өнгөрсөн жил манай улс нүүрсний экспортоос хичнээн хэмжээний ашиг олов, хэдий хэрийн нүүрс экспортолсон бэ гэдгээс ярилцлагаа эхлэе?

-Нүүрсний экспортын орлого Монгол Улсын экспортын нийт бүтээгдэхүүнээс олдог орлогын 45 хувийг бүрдүүлэх болсон. Энэ нь Монголын эдийн засаг нүүрсний экспортоос орж ирж буй хөрөнгө дээр тогтож байгаагийн илрэл юм.  Монгол Улс 2010 онд 25 сая тонн нүүрс олборлосны 18 сая тонныг нь Хятадын зах зээлд нийлүүлсэн байдаг бол 2011 онд  20 сая гаруй тонн нүүрсийг урд хөрш рүү гаргасан байгаа.  Өнгөрсөн онд нүүрсний экспортын хэмжээ 30 хувиар, орлогын хэмжээ 2010 оноос гурав дахин өссөн гэсэн тоон мэдээ бий. Нүүрснээс олох орлого хэдийгээр өсч байгаа ч зарим  нэг учир дутагдалтай, төрийн бодлогоор зохицуулах зүйл  ажиглагдаж байна. Нүүрсний тусгай хууль боловсруулж, энэ чиглэлээр хийж, хэрэгжүүлэх олон ажилд Засгийн газар анхаарал хандуулах хэрэгтэй байна. Өнөөдөр зөвхөн нүүрсээ ухаж гаргаад мөнгө олохдоо биш байгалийн энэ баялгийг хэрхэн зөв ашиглах вэ гэдгийг давхар бодолцох ёстой. Мэдээж, Монгол дэлхийн эрчим хүчний том тоглогч боллоо гэж худлаа хөөрцөглөөд, нүүрсний салбараас олж буй мөнгө “алаад өгч байгаа” хэмээн ярих  амархан. Харин байгалийн баялгаа нарийн бодлоготой, зөв системээр, төрийн зохицуулалтаар ашиглахгүй бол дураараа дургих үзэгдэл ажиглагдаж байна.

-Монгол Улс нүүрсээ дэлхийн зах зээлээс маш хямдхан үнээр Хятадад худалдаж байна гэх шүүмжлэл тасардаггүй. Хилийн наадах, цаадах үнэ тэнгэр газар шиг зөрүүтэй гэж. Хятадууд Австралийн нүүрсийг 300 ам.доллараар, харин  Монголын нүүрсийг 70-хан ам.доллар худалдан авдаг юм биш үү?

-Нүүрсний экспортын үнэд нөлөөлдөг зүйл бол чанар. Монголын нүүрсний чанар сайн ч манайхан хог шороотой нь бохироор нь ачиж аваад хилийн наана хятадуудад зарчихдаг. Гэтэл австраличууд нүүрсээ угааж, боловсруулаад Хятадад зарж байна. Тэгэхээр үнийн хувьд хоёр өөр байхаас яахав. Уг нь монголчууд нүүрсээ ядаж л угаагаад зардаг бол  үнэ нь нэмэгдэнэ шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр монголчууд нүүрсээ хямдхан зарж байна, 70-хан ам.доллараар зарж байна гэдэг. Газар дээр нь очоод үзээрэй. 70 ам.доллар хамгийн үнэтэйд тооцогдоно шүү. Монголын нэг тонн нүүрсийг 33 ам.доллараар зарж байгаа компани байгаа шүү дээ. Би хэдхэн тоо баримт сонирхуулах маягаар хэлье. “Энержи ресурс” нэг тонн нүүрсээ 117 ам.доллараар зардаг. Тэгвэл “Эрдэнэс Тавантолгой” компани нэг тонн нүүрсийг 94 ам.доллараар хятадуудад худалдаж байна. Харин орон нутгийн “Тавантолгой” буюу бидний хэлдгээр жижиг “Тавантолгой” компани нэг тонн нүүрсээ хэдээр худалддаг гээч. Цаашлаад “Саусгоби Сэндс” компани Монголын нүүрсийг хятадуудад хэдэн төгрөгөөр зардгийг манай эрх баригчид мэдэж байгаа болов уу?

-Тэгээд “Тавантолгой”, “Саусгоби Сэндс” компани хэдээр зардаг гэж. Та  70 ам. доллараас бага үнээр зардаг гэж хэлэх гээд байна уу?

-Яг тийм. Өнөөдөр “Тавантолгой” компани нэг тонн нүүрсийг 33 ам.доллараар, “Саусгоби Сэндс” компани 40 ам.доллараар зарж байна. Гэтэл дэлхийн зах зээлд нэг тонн нүүрс 150-300 ам.долларын үнэтэй байгаа. Чанараасаа хамаараад шүү дээ. Ухаахудаг, Тавантолгой ордын нүүрсний чанар яг адилхан хэрнээ ийм тэнгэр газар шиг зөрүүтэй байна. Хоёулаа дээд зэрэглэлийн коксжих нүүрс. Гэтэл Ухаахудагийн нүүрс яагаад үнэтэй зарагдаад, Тавантолгойнх нь дөрөв дахин хямдхан байна вэ гэж асуумаар байгаа биз дээ. Учир нь нэг нь хувийн, нөгөө төрийн буюу орон нутгийн удирдлагуудын мэдэлд байдгаараа л нүүрснийх нь үнэ ялгаатай байгаа юм. Ухаахудаг дээр бүтээн байгуулалт явагдаж байгаа. Нүүрсээ баяжуулах эхний үйлдвэрээ ашиглалтад оруулчихсан, дэд бүтцийнхээ асуудлыг шийдвэрлээд явж байна. Гэтэл орон нутгийн “Тавантолгой” компани болохоор өөрсдөө олборлолт явуулахгүй, тээвэрлэлтээ ч хийхгүй. Хятадууд эксковатортойгоо ирээд л ордоос нь шууд ухаад ачаад явж байна. Тийм болохоор л нүүрсээ  дөнгөж 33-хан ам.доллараар зарж байгаа юм. Үнэндээ  орон нутгийнх нь удирдлагууд хөлжөөд л, тансаг зэрэглэлийн машин унаад давхиад байдаг. Гэтэл Монголын нүүрсийг хятадууд газар дээр ирж ухаад л  үнэгүй шахам авч байгааг төр засаг мэдээгүй  байна гэж үгүй. Уг нь “Тавантолгой” компани нүүрсээ өөрсдөө олборлоод, анхан шатны боловсруулалт хийгээд зарах юм бол Монгол Улсад орох ашиг нь өснө шүү дээ. Тийм сонирхол  Өмнөговийн удирдлагуудад байдаггүй юм шиг байна лээ. Коксжих нүүрс маань тийм бага үнэтэй зарагдаж байхад эрчим хүчний нүүрсийг өндөр үнээр зарна гэдэг худлаа. Монголын нүүрсийг хятадууд үнэгүй шахам авч баяжаад, монголчууд нь үнийн өсөлтөд нэрвэгдээд, ядуураад байгаа нь төр засгийн бодлоготой холбоотой гэж бодож байна. Үүнд л би харамсдаг юм. Нүдэн дээр минь Монголын баялгийг үнэгүй шахам ачаад аваад гарч байгааг харахаар. Хятадын “Чинхуй МАК” гэхэд л 46 ам.доллараар Монголын нүүрсийг Хятад руу зарж байна. Ийм байхад Монголын нүүрс яаж үнэд орох юм бэ. Дур дураараа үнэ хэлээд Монголын нүүрсийг хямдхан зарж, түүнээс олсон хэдхэн төгрөгийг нь эрх баригч “Хүний хөгжил сан”-гийн мөнгө болгоод тараачихаар Монгол Улс хөгжих үү. Тэгээд Монгол дэлхийн эрчим хүчний шинэ тоглогч гээд өөрсдийгөө ичихгүй зарлаад байгаа. Өмнөговь аймгийн хэдэн дарга нарын хийгээд байгаа энэ наймаанд Засгийн газар, холбогдох яам, агентлаг хяналт тавихгүй бол орон нутгийнхны мэдэлд өгсөн гээд сууж болохгүй юм шиг санагдсан шүү.  Та түрүүнд асуусан шүү дээ. Хилийн наана, цаана нүүрсний үнэ хоёр өөр, тэнгэр газар шиг зөрүүтэй байна гэж. Монголчууд нүүрсээ Хятадын эцсийн хэрэглэгчдэд биш зам зуурынх нь ченжүүдэд л зарж  байгаа юм. Хавар болохоор хятадын ченжүүд хөдөөгүүр яваад ноолуурыг малчдаас худалдаад авчихдаг шиг, өвөл айлын хотонд очоод л малыг амьдаар нь хямдхан аваад, хэдэн хүнд хямд хөлс өгөөд нядлууж, Хятад руу гаргадагтай яг ижил Монголын нүүрсийг хилийн наана хямдхан аваад цаана очоод ангилан ялгалт хийгээд өндөр үнээр эцсийн хэрэглэгчдэд зарчихаж байгаа юм. Уг нь монголчууд Хятадын ченжүүдэд биш эцсийн хэрэглэгчдэд нүүрсээ зардаг бол ашиг нь нэмэгдэнэ. Даанч хятадууд ингэхийг хүсэхгүй байна. Энэ нь төрийн бодлого ч байж магадгүй. Хэрвээ Монголын компаниуд Хятадын эцсийн хэрэглэгчидтэй холбоо тогтоочихвол нүүрсний худалдаанаас ашиг унагадаг хятадын жижиг компаниуд, ченжүүд нь ажилгүй болно. Иргэдээ ажлын байраар хангах Хятадын нэг бодлого ч юм билүү. Тиймээс л нүүрсний экспортын бодлогод Монголын Засгийн газар оролцмоор байна гэж хэлээд байгаа юм шүү дээ.

-Нүүрсний худалдаанд төр яаж оролцох ёстой юм бэ. Орон нутгийн  удирдлагуудад ордоо ашиглах эрхийг нь өгөх хэрэгтэй гэж улстөрчид яриад байгаа?

-Орон нутагт бүх эрхийг нь өгье гэж улстөрчид ярьдаг. Тэд яахав, улс төрөө хийгээд сайхан юм ярьж болно. Хамгийн гол нь улстөржилт эдийн засгаа, улс орноо баллаад хаячихгүй байх ёстой. Жижиг “Тавантолгой” компанийн үйл ажиллагааг харахад орон нутагт бүх эрхийг нь өгнө гэдэг бүтэхгүй явдал юм шиг бодогдсон. Өгдөг юм аа гэхэд орон нутгийн удирдлагууд хариуцлагатай, мэдлэгтэй, сэтгэлтэй, тооцоотой, эх оронч байх шаардлагатай байна. Ер нь төрөөс үндэсний компаниудаа дэмжээд, тэднийг уул уурхайн  олборлолт хийхэд боломж нөхцөлөөр нь хангамаар байна. Даанч монголчуудад бие биеэ дэмжих зан байдаггүй юм шиг байна. Хятадууд Тавантолгойд орж ирээд нүүрсийг өөрсдөө ухаж аваад хэдхэн зоос шидчихээд явчихаж байхад, Монголдоо хөрөнгө оруулалт хийгээд явж байгаа үндэсний компаниудаа хөлжлөө, Монголын баялаг хэдэн гэр бүлийн мэдэлд орлоо гээд байх юм. Хятадуудын мэдэлд Монголын баялаг орж байснаас монголчуудынхаа мэдэлд байсан нь дээр биз дээ. Шулуухан хэлэхэд Монголын уул уурхайн салбарт гадаадын хэдэн золбин компани ажиллаж байна. Тэд Монголын баялгийг хямдхан үнээр аваад өөрсдөө хөлжөөд буцаад явчихдаг. Монголчууд нөгөө л хоосон хэвээр үлддэг. Тиймээс төр нүүрсний салбарт тусгай бодлого боловсруулаад нүүрсээ 100 ам.доллараар доошгүй зарах ёстой гэсэн шаардлага тавих хэрэгтэй байгаа юм. Нүүрсний экспортод төрөөс тавих хяналтыг чангатгахгүй бол хятадууд Монголын баялгийн шимийг нь хүртээд, шимэлдгийг нь монголчууд долоох төдийхөн байж болохгүй биз дээ. Монголчууд алийн болгон “нутгийн индианууд” явах билээ. Гадныхан биднийг тэтгэмжээр хуурсан болоод л баялгийг маань сорчлоод байна.  Ингээд байгааг нь хэлээд, хэлээд төр засгийнхан ойлгохгүй юм. Ойлгохыг ч хүсдэг ч үгүй байж болох л доо.

-Монголын төр гадаадын компаниудтай хамтран ажиллах сонирхолтой байдаг шүү дээ. Өндөр технологитой, туршлагатай гэж ирээд л гадаадын компаниудыг сонгодог. Гадаадынхан нь болохоор монголчуудаас өндөр хөлс нэхдэг. “Эрдэнэс Тавантолгой” компани гэхэд л зөвхөн гадаадынхантай хамтарч ажиллах бодлого барьж байгаа?

-Энэ бол үнэн. Монгол Ул­сын Засгийн газар болж өгвөл гадаадынхантай хамтрах сонирхолтой байдаг. Гадаадынхан сайн, өндөр технологитой гэдэг. Монголчууд юугаараа дутах юм. Тэр тусмаа газрын баялгийг олборлоход монголчууд гадаадынхнаас нэг их дутаад, мэдлэг нь хүрэхгүйдээд байх юмгүй. Яахав боловсруулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэд гадаадынхны туршлага хэрэгтэй байж болно. Түүнээс газрын доорх баялгийг эксковатороор ухахад монголчууд туршлагагүйдээд байх юмгүй. “Эрдэнэс Тавантолгой”-н захиалгаар Зүүн Цанхид гадаадын компаниуд олборлолт хийлгэхийг буруу л гэж бодож байна. Өөрсдийнхнөөрөө хямдхан хийлгэчихэж болох юмыг өндөр хөлсөөр гадаадынхныг хөлслөх ямар хэрэг байгаа юм. Тэдний ашиг орлого, хөрөнгө Монголд үлдэхгүй нь тодорхой. Тэгсэн мөртлөө гадаадын хөрөнгө оруулалт ихэслээ гэж ирээд л ярих юм.

-Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, эдийн засгийн өсөлт үсрэнгүй хэмжээнд хүрлээ гээд зарлаад байгаа. Үүнийг та хэрхэн хүлээж  авч байна?

-Гадаадын компаниуд Монголд үйл ажиллагаа явуулаад хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн гэхэд бас асуудалтай. Тухайлбал, Хятадын “Чинхуй МАК” гэхэд  Монголын нүүрсийг 46 ам.доллараар  зарлаа гэхэд тэр мөнгө Хятадад л шингэх тодорхой. Тэр мөнгө Монголд орж ирэхгүй. Монголын компаниудын нүүрсээ зарсан мөнгө л Монголд орж ирдэг юм шүү дээ.  Монголын Засгийн газар уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулах гадаадын компаниудыг сонгохдоо захын, зам зуурын юмнуудтай хамтардаггүй баймаар байна. Засгийн газар хоорондоо ярилцаад тухайн улсын шилдэг компанийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй хэдэн доллар цүнхэлчихээд түүнийгээ өсгөхийн тулд Монголын баялгийг ухаад, хямдхан зарчихдаг золбин нөхдүүдтэй хамтармааргүй санагддаг. Ам.долларын ханшийн өсөлтийг ч би үүнтэй л холбож үзэж байгаа. Гадаадынхан  өөрсдийнхөө ажлыг хийхийн тулд оруулж ирсэн техник хэрэгслээ Монголд хийж буй хөрөнгө оруулалт гэж үздэг. Тэр ч бүү хэл өөрсдийнхөө унадаг өндөр үнэтэй жипийг хүртэл Монголд оруулсан хөрөнгө оруулалт гээд биччихсэн байдаг юм шүү дээ. Тэгэхээр Монголд оруулсан хөрөнгө оруулалт гэж чухам юуг хэлэх вэ гэсэн асуулт гарна биз дээ. Тэгвэл “Энержи ресурс” шиг цахилгаан станц, баяжуулах үйлдвэр, дэд бүтцийн асуудлыг шийдэхийг хэлдэг юм.  Монголд оруулсан хөрөнгө оруулалт гээд байгаа тэр техник хэрэгсэл нь хэдэн жилийн дараа муудаад хог болно. Харин цахилгаан станц бол байж л байх нь тодорхой. Түүнээс гадна гадаадынхан татвар дээр хүртэл ажилладаг юм билээ. Зардлаа зохиомлоор ихэсгэчихдэг. Тэгээд орлогоосоо зохиомол зардлаа хасаад багахан хэмжээний ашиг олсон болоод Монголд татвар төлдөг юм.

-Нүүрсний компаниуд сайн чанарыг коксжих нүүрсээ шилж зардаг. Гэтэл хүрэн нүүрснийх нь хог хаягдал уул овоо мэт ихсээд л байна. Үүнийг яаж зохицуулах ёстой юм бол. Нэг л мэдэхэд Монгол Улс коксжих нүүрсээ зараад дуусчихсан, хүрэн нүүрсний хог хаягдлаар дүүрэх дэг?

-Энэ асуудлыг төр засаг бодлогын хэмжээнд шийдэх ёстой. Тэгэхгүй бол сайныг нь сорчилж аваад, соргүй, чанаргүй нүүрсний хог нь Монголд үлдэж магадгүй. Тиймээс махны худалдагчийн нэг арга барил байдаг шүү дээ. “Гуя дагуулж хүзүү дайна” гэсэн. Энэ зөв арга. Махны худалдагч маань гуяа зарсаар байтал баахан хүзүүтэй хоцорвол яана. Тэгэхээр Засгийн газраас манайх Тавантолгойнхоо зургаан сая тонн коксжих нүүрс танайд зарна. Дагуул болгож хоёр сая хүрэн нүүрсийг танайх худалдаж ав гэсэн шаардлага тавих хэрэгтэй байна. Алдагдалтай ажиллаж байгаа Багануур, Шивээ-Овоогийнхоо хүрэн нүүрсийг Тавантолгойн коксжих нүүрсэндээ дайж “гуя дагаж хүзүү” гэдэг аргыг хэрэглэхгүй бол алдагдлыг нөхөх гээд эрчим хүчний үнийг нэмэхээр иргэдийн амьдрал хэцүүдэх гээд болохгүй, гэтэл уурхайн  алдагдал нь хэрээс  хэтэрчихээд байдаг хэцүү байдалд орохгүй шүү дээ.

-Монголын нүүрсийг Тянь­жинаар дамжуулж дэлхийн зах зээлд гаргана гээд яриад байсан худлаа болсон уу. Сүүлийн үед нэг л чимээгүй болчихлоо?

-Худлаа болоогүй, Тяньжины талаар ярьсан, хэлэлцсэн хэвээр байна. Энэ асуудлыг Засгийн газраас жаахан дэмнээд өгвөл  Монголын нүүрс Тяньжинаар дамжиж дэлхийн зах зээлд гарах юм. Далайд гарцгүй Монголын нүүрсийг дэлхийн зах зээлд гаргах ганц боломж Тяньжин. Нөгөөтэйгүүр хятадууд Тяньжин хүрэх тээвэрлэлтийн асуудлыг шийдэж өгөхгүй байгаа. Хэрвээ монголчууд нүүрсээ Тяньжин аваачаад зарчихвал хятадуудад ашиггүй болно. Тэр ч бүү хэл Хятад Монголын нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэхийг гурван жилийн өмнөөс хориглочихсон шүү дээ. Хятадын Засгийн газрын бодлого л доо.

-Нүүрсээ хямд зарснаас болж гадаад худалдааны алдагдал ихсээд байгаа гэсэн яриа бий?

-Харин ч гадаад худалдааны алдагдлыг нөхөж байгаа ганц орлого нь нүүрсний худалдаа. Харин гадаад худалдааны алдагдлыг үүсгэдэг зүйл бол газрын тос. Хэрвээ нүүрсний экспортыг хориглочихвол Монголын улсын төсөв сүйрэх болно.

-Ингэхэд Тавантолгойн төсөл хэрэгжээд эхэлбэл нүүрсний салбараас улсын төсөвт орох ашиг улам нэмэгдэнэ гээд байгаа шүү дээ?

-Тавантолгойн төсөл хэрэгжих юм уу, энэ янзаараа. Ажлын хэсэг анхлаад Тавантолгой  орд дээр АНУ, Хятад, Орос ажиллана гээд зарлачихсан. Гэтэл Япон, Солонгос гомдоллоод эхлэнгүүт, Орос, АНУ, Хятадынхаа хувийг бууруулна гэдэг, нөгөөдүүл нь анхны хэлэлцээр, ярьсан, тохирсныг нь сануулдаг. Хэцүүхэн байдалд байгаа шүү дээ. Тэгээд одоо ажлын хэсэгт өөрчлөлт орохоор болчихлоо. Н.Алтанхуяг ажлын хэсгийг ахалж байсан. Гадныхантай уулзахаар надаас асуудаг юм. “Танай Засгийн газар чинь ямар холион бантан  хутгаад байна аа” гэж. Монгол Улс энэ төслөөс болоод өнөөдөр олон улсад “шог” байдалд орчихоод байна. Овлигогүй хүн шиг харагдаж байгаа байх.  Дээрээс нь манай УИХ-ын гишүүд “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн ТУЗ-ийн гишүүд шиг аяглаж байна шүү дээ. Компанийн удирдлагууд нь ямар мэдэлгүй, улстөрчдөөс үйл ажиллагаа хамааралтай болчихсон. Тавантолгой орд дээр гадныхныг оруулахгүй бол хувьцааны ханш нь өсөхгүй гэх маягийн юм яриад л. “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьцааны ханшид гадаадын компани ямар хамаатай юм. Газрын хэвлий доорх нөөц ихтэй эсэх, нүүрс нь чанартай эсэхийг олон улсын байгууллагаар баталгаажуулсан байхад л боллоо шүү дээ. Мэдээж, төсөл үнэхээр хэрэгжээд эхэлбэл, нүүрсний экспортоос улсын төсөвт орох орлого нь ихэснэ.